مواجهه مطالعات علم با تحولات نسلی در ایران امروز

پنجمین نشست همایش ملی «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران: روندها، چالش‌ها، راهکارها» با عنوان«مواجهه مطالعات علم با تحولات نسلی در ایران امروز» در روز 5 مهرماه 1402 در سالن ادب برگزار شد. در این نشست دکتر غلامرضا ذاکر صالحی، دکتر رضا صمیم، دکتر سیده زهرا اجاق و دکتر مالک شجاعی جشوقانی به سخنرانی پرداختند.

در ابتدا دکتر غلامرضا ذاکر صالحی، عضو هیئت‌علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و مؤلف کتاب «رابطه علم و جامعه» در سخنرانی خود به بیان نکاتی در خصوص روابط علم و جامعه و مشارکت جوانان در فرایندهای آن پرداخت. وی با تأکید بر جایگاه علم و فناوری و جامعه، مفهوم‌پردازی مجدد در این حوزه را با توجه به بافتار جامعه ایرانی ضروری دانست. سپس به بیان تعاریف مرتبط با شهروندی علم و مشارکت پرداخت و در این زمینه دیدگاه‌های مختلف در خصوص شهروندی علم در بافتار جهانی را تشریح کرد. این عضو هیئت علمی نقطه ضعف این دیدگاه‌ها را عدم تمایز و تفکیک میان «شهروندی و علم» و «شهروندی علم» بیان کرد. او با اشاره به سطوح شهروندی علم، یعنی مشارکت فعالیتی، مشارکت زمینه‌ای و مشارکت بینشی در مسیر شکل‌دهی به فعالیت‌های جوانان، به ضرورت وجود دستور کار در مقایسه با سند بالادستی اشاره کرد. همچنین در ادامه به فقدان رسانه برای جوانان در کشورمان پرداخت و بر اهمیت مصالحه نسلی میان قشرهای متفاوت جامعه تاکید کرد. دکتر ذاکر صالحی در پایان با تبیین آسیب‌های محافظه‌کاری‌های آکادمیک، تعامل میان پژوهشگران و سیاست‌گذاران به‌منظور تهیه گزارش‌های سیاست‌گذاری و توصیه‌های راهبردی را امری ضروری دانست.

در ادامه نشست، دکتر رضا صمیم، جامعه شناس و عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی به بیان مطالب خود با عنوان  «نگاهی سنجش‌گرایانه به پیشینه پژوهش‌ها در باب مسئله نسل‌ها در ایران» پرداخت. وی مطالعات انتقادی علم را در فهم سنجش دستاوردهای علوم اجتماعی ضروری و پژوهش‌های نسلی را ناکافی و گاه ناکارآمد دانست. این عضو هیئت علمی باور به مطالعات علم انتقادی و تفکر انتقادی را راه حل خروج از این مسیر دانست و نابسندگی مطالعات نسل ها را از سه منظر برجسته ساخت: (الف) قرار دادن پژهش های نسلی ذیل مفهوم شکاف نسلی. به باور صمیم، برای فائق آمدن بر این ضعف باید رویکرد مواجهات نسلی را در مطالعات نسلی بر گزید.  (ب) رویکرد های شبه پوزیتیویستی یا کمی و رویکردهای پست مدرن. براساس توضیح دکتر صمیم رویکرد اول علیرغم پیچیدگی مسئله نسل ها به ساده سازی آن پرداخته اند. و اخذکنندگان رویکردهای پست مدرن، پیچیدگی مسئله را حفظ کرده اند ولی به نحو دیگری مسئله نسل ها را صورت بندی می کنند و آن را به زبان و معنا تقلیل می دهند. وی پژوهش های دکتر تاجیک و دکتر کاشی را در این دسته قرار داد. راه حل پیشنهادی او اخذ رویکرد بدیل با عنوان پدیدارشناسانه برای مطالعه نسل هاست. (ج) نابسندگی دیگر مطالعات نسلی از نظر صمیم این است که مسئله را تاریخی نمی بینند و نسل را در پیوستگی تاریخی نمی بینند. نویسنده کتاب "مواجهات نسلی و ثبات سیاسی" پس از تشریح دقیق سه دسته نابسندگی مذکور در انتها تاکید کرد که درک مسئله نسل ها را به عنوان یک مسئله استراتژیک معرفی کرد زیرا حل مسئله نسل ها به حل مسئله بی ثباتی کمک خواهد کرد. همچنین گفت که درک سطوح مادی این تعارض برای حل مسئله نسل ها لازم است.

سومین سخنران این نشست دکتر سیده زهرا اجاق، رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی، با عنوان «نسل در سپهر دانشگاه و تحولات فرهنگی» بود. این پژوهشگر و استاد دانشگاه در مقدمه گفت که دانش و فرهنگ ما در فضا و توسطِ فضا شکل می گیرد. فضای دانشگاه مفهومی ادراکی، شناختی، ارتباطی، هنجاری و اجتماعی است که بر شیوه زندگی، عملکردها و تجربیات ذینفعان درونی و بیرونی آن دانشگاه ابتنا دارد. یکی از موضوعات اساسی در تحول و دگرگونی اجتماعی، اختلاف و تضاد میان گروه های پیر و جوان بر سر فرهنگ ها و هنجارها است. این فرهنگ ها و هنجارها محصول دوره های مختلف و شرایط ناهمگون هستند و در مواجهه با موقعیت های جدید، ناکافی و نارسا می شوند و در برخی موارد، ناسازگار هستند. او براساس نظر هاروی دو فضای تحت سلطه و فضاهای اختصاصی در آکادمی را معرفی کرد و اولی را فضاهای امید نامید و در توصیف اهمیت آن گفت که موجب تحولات علمی و فرهنگی در آکادمی یک جامعه می شود. وی با تمرکز بر مختصات فرهنگ و باورهای ارزشی دانشگاهیان در دوره ها مختلف، ویژگی های نسلی آنها را توضیح داد. وی توضیح داد که فرهنگ دانشگاهی، فرهنگی بینابینی است و از یک سو در فرهنگ ملی و از سوی دیگر در فرهنگ جهانی پای دارد. او در ادامه ویژگی های چهار نسل اعضای هیئت علمی از سال 1313 تا کنون را برشمرد و درباره نسل جدید هیئت علمی گفت که علیرغم دشواریهای مادی و عدم دسترسی به پایگاه های داده ای باارزش و بالطبع گران علمی، نسل نوین هیئت علمی، با استفاده از فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی و دسترسی محدود به مقالات علمی تلاش می کند تا وضعیت بینابینی خود را حفظ کند. او شرح داد  که این کار البته روشی برای حفظ ماهیت و کارایی نهاد علم هم هست. دکتر اجاق با نقد سیاست گذاری های مبتنی بر اولویت دهی به برخی علوم و به حاشیه رانده شدن سایر علوم در نتیجۀ عدم حمایت از آنها، گسترش فرهنگ رانت و محدود شدن فرصت جذب اعضاء هیئت علمی توضیح داد که این عوامل چگونه موجب افت کیفیت علمی در نسل جدید هیئت علمی شده است با این حال، توجه گروه های دیگر این نسل به دانش بومی و فعالیت های میان رشته ای را زمینه ساز ایجاد پارادایم های نوینی در حوزه تولید دانش علمی دانست. این عضو هیئت علمی در پایان، راهکارهایی برای احیای فرهنگ دانشگاهی ارائه می دهد که مبتنی بر گسترش ارتباطات برابر و تعاملی نسل ها و گروه های درون حوزه علم ،و ارتباط حوزه علم با جامعه است.

سخنرانی پایانی نشست دکتر مالک شجاعی جشوقانی، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی بود که سخنرانی خود را با موضوع «هرمنوتیک نسلی و دلالت‌های آن برای ایران امروز» ارائه نمود. وی به اهمیت جایگاه گفتگوی میان نسلی از منظر فهم فلسفی پرداخت و به سخنان سقراط و بزرگان این حوزه، ژانر گفت‌وگو در سنت مسیحی و اسلامی و فلسفه جدید و معاصر اشاره نمود. شجاعی با ذکر اهمیت پرداختن به هرمنوتیک نسلی و رویکرد هرمنوتیکی در این مباحث خاطرنشان کرد که خوانش همنوتیک (بسط گفتمان سقراطی) نوع جدیدی از خوانش است که سنت عقلی را جایگزین سنت نقلی می کند. این عضو هیئت علمی تشریح کرد که تاکنون به نسل ها به‌مثابه ابژه مطالعات نسلی پرداخته شده است درحالی‌که می‌توان از نسل به‌مثابه سوژه معرفت صحبت کرد. دکتر شجاعی در خصوص نسل ها و در نظر گرفتن آنها به عنوان سوژه معرفت توضیح داد که تجارب زیسته نسلی، خودش عامل یک شناخت جدید است و دنبال کردن تجربه زیسته در پس پشت مفاهیم را واجد اهمیت دانشت و علم را مفهومی کردن تجربه زیسته نسل ها تعریف کرد. به باور او متاثر از اینگلهارت، انقلاب های علمی آهسته و به آرامی رخ می دهند. دکتر شجاعی در ادامه به تشریح تحولاتی که هرمنوتیک و نگاه به هرمنوتیک در نسل های علمی داشته پرداخت و با انتخاب حوزه الهیات به عنوان یک نمونه توضیح داد که می توان در اندیشه فلسفی الهیاتی، پنج رویکرد را نسبت به هرمنوتیک شناسایی کرد که عبارتند از: هرمنوتیک سنتی که نصر نماینده برجسته آن است؛ هرمنوتیک ایدئولوژیک که شریعتی نماینده آن محسوب می شود. هرمنوتیک تئولوژیک ـ اپیستمولوژیک که شهید مطهری مشخصا با کتاب ده گفتارش و دکتر سروش با کتاب قبض و بسط نماینده آن هستند. دکتر شجاعی چهارمین هرمنوتیک را هرمنوتیک بحران نامید و دکتر داوری با کتاب ما و راه دشوار تجدد را نماینده آن دانست و بالاخره هرمنوتیک پست مدرن که داریوش شایگان و کتاب افسون زدگی جدید را به عنوان پنجمین گونه منظر هرمنوتیکی در حوزه الاهیت معرفی کرد.