روابط بین نسل‌ها در زیست‌جهان دیجیتال

سومین نشست از سلسله نشست های همایش ملی «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران:روندها، چالش‌ها‌، راهکارها» در روز 21 شهریورماه 1402 در سالن ادب برگزار شد. در این نشست آقایان دکتر محمد رهبری و دکتر منصور ساعی به سخنرانی پرداختند.

دکتر ساعی در مقدمه سخنان خود گفت مطالعات نسلی در ایران تا قبل از دهه 1360 وجود نداشته است البته کارهای دکتر تهرانیان و دکتر اسدی مرتبط بوده ولی عینا به موضوع نپرداخته بود. اوج مطالعات نسلی در دوره اصلاحات و در گروه مناسبات نسلی و جوانان جهاد دانشگاهی انجام شد.

ساعی، تحولات در نظام ارزش را هم پیوند دهنده و هم شکاف آفرین خواند و توضیح داد که این تحولات زمانی شکاف آفرین هستند. که تحولات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی به سرعت رخ دهند و در این شرایط تحولات نظام ارزشی به شکاف نسلی منجر می شود. با توجه به تحولات سریع رخداده در ایران، شکاف نسلی هم اتفاق افتاده و شاهد تحول در نظام ارزشی نسل‌ها هم هستیم. براساس سخنرانی ساعی با مرور نظریه های مارگارت‌مید و مانهایم می‌توان گفت که مواجهه با مصرف فناوری های نوین، موجب ظهور نسل های جدید می شود. او باز جامعه پذیری را نیاز ضروری برای کنار آمدن نسل های قدیم با تحولات ارزشی نسل های جدید نامید.

این عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات توضیح داد که در غرب پس از جنگ جهانی دوم دسته بندی نسل ها عبارت است از نسل جنگ ، نسل خاموش یا سازگار، نسل بیبی بومبرز یا آرمانگرا، نسل ایکس، نسل وای، نسل زد، نسل آلفا و نسل سی. طبق نظر او، تحولات مختلفی که در ایران رخ داده از وقوع انقلاب 57 تا توسعه شهرنشینی، تا جوانی جمعیت و ظهور و توسعه اینترنت، ایران را مستعد تولید و توسعه فاصله و شکاف های اجتماعی نسلی کرده است. به نظر دکتر منصور ساعی در مطالعات نسلی رویکرد ارتباطی ضعیف است و توجه چندانی به نقش رسانه ها و روابط انسانی در وقوع شکاف نسلی نمی شود. او براساس مطالعات خود گفت که اختلال ارتباطی موجب شکاف نسل ها شده است. یعنی دو نسل امکان ارتباط و گفتگو ندارند.

او در توضیح اینکه چرا نسل جدید، نسل قبل را نمی پذیرد؟، براساس پژوهش های خویش به دلایل زیر اشاره کرد: 1- ارزش های ثابت جای خود را به ارزش های مدام عوض شونده (جایگشتی فرهنگی) داده 2- اصولگرایی و غایت گرایی به لذت گرایی و منفعت گرایی تبدیل شده  3- تنوع کم منابع دریافت اطلاعات جای خود را به فضای متکثر منابع دریافت اطلاعات داده 4- ابراز هویت با پارادایم های خشونت طلب با ابزار هویت غیر خشونت طلبانه جایگزین شده است. او در پایان به زیست جهان متمایز نسل ها نیز اشاره کرد که نسل جدید ناشی از تحولات تکنولوژیکی به تکینگی رسیده است. این نسل به دلیل چند منبعی بودن و تجربه چند صدایی، خلاق تر هم شده و عاملیت انسانی دارد. لذا کهن الگو های آموزش و سیاست گذاری برای این نسل مفید نیست. نسل جدید هویت خود را با "رابطه" تعریف می کند زیرا شبکه و اتصال و دوستی مبنای رفتاری اوست.

پس از او سخنران بعدی نشست آقای دکتر محمد رهبری در مقدمه گفت که صحبت از شکاف نسلی مبتنی بر داده ها و تجارب نسلی صورت می‌گیرد. دکتر رهبری گفت با وجود اینکه شبکه های اجتماعی بر خلقیات و  ویژگی های باوری  فرهنگ افراد اثر می‌گذارند ولی پژوهشگران نسل های قبل معتقدند این رسانه ها فقط ویژگی بازتابی و انعکاسی دارند.

به نظر او متولدین دهه های 1370 و 1380 تفاوت های چشمگیری با متولدین دهه 1350 و قبل دارند. از ویژگی های آنها عبور از فراروایت ها و ایدئولوژی هاست. این نسل، خرده روایت ها را می پذیرد و ضمن این که خودش متکثر است، تکثر را هم به رسمیت می شناسد. اینها دین شخصی سازی شده دارند چون از یک ایده کلی پیروی نمی کنند. نسل جدید خیلی از باورهایش را کاستومایز می کند و آنهایی را انتخاب می‌کند که با منافع و ارزش هایش متناسب تر است.

این نسل دنبال قدرت نیست بلکه دنبال زندگی کردن است. لذا کنش سیاسی او برای به قدرت رسیدن نیست بلکه برای داشتن زندگی راحت است.منشاء اغلب این تفاوت ها، اثر پذیری از شبکه های اجتماعی است که اکنون به یکی از منابع جامعه پذیری این نسل تبدیل شده است.

دکتر رهبری سپس با تمرکز بر نسل زد ایرانی به سخنرانی درباره ارتباط نسل ها در فضای توئیتر پرداخت. و  مصرف رسانه ای این نسل و تفاوتش با نسل های قبل را مورد بحث قرار داد. افراد 26-11 ساله موضوع بحث این سخنران بودند. او براساس پژوهش هایش توضیح داد که تفریح و وقت گذرانی دلیل اصلی حضور در شبکه های اجتماعی این نسل است، در حالیکه 61% نسل ایکس می گویند که  برای برقراری ارتباط با خانواده از شبکه های اجتماعی استفاده می‌کنند و تفریح عامل دوم مصرف این شبکه ها برای نسل ایکس است.

رهبری با استناد به گزارش امسال موسسه آکسفورد در باره مصرف رسانه ای که مبتنی بر نظرسنجی که در 56 کشور دنیا بوده (که ایران جزء شان نیست اما دکتر رهبری توضیح می دهد که در ایران هم این داده ها صادقند) می گوید که افراد 24-18 سال کاهش در مصرف فیسبوک، و افزایش در مصرف  تیک تاک، تلگرام و اینستاگرام و تغییر کم در میزان مصرف  توئیتر داشته اند. بنا به گفته او در یک دهه اخیر مصرف تیک تاک و اینستاگرام خیلی افزایش داشته است.

نتایج این نظر سنجی نشان می دهند که در 61% افراد جوان  انگلستان و 36% از جوانان در آلمان از رسانه های جریان اصلی استفاده می کنند. و منبع خبر آنها رسانه های اجتماعی است. نسل های جدید برای این که در جریان اخبار قرار بگیرند کمتر تمایل به  خواندن و بیشتر تمایل به دیدن و شنیدن دارد. تعداد  19%  این نسل تمایل به شنیدن برای کسب خبر دارند ولی افراد بالای 35 سال، 4 تا 5 درصد در این گروه هستند.

آقای رهبری توضیح داد که نسل جدید از طریق پادکست های هفتگی کسب خبر می‌کند و نسل قبل اصلا به پادکست ها بی‌توجه است. برای نسل z یوتیوب یک رسانه اجتماعی اصلی است و بعد اینستاگرام و توئیتر منبع خبر اصلی این افراد هستند. نسل z در توئیتر 21% و بیش از نسل قبل تولید ویدئو می‌کند و  از گیفت استفاده می کند. برای نسل جدید کلمه مهم نیست بلکه تصویر اهمیت دارد.

او در خصوص پادکست گفت که 56% از جوانان جهان 24-18 سال پادکست گوش می‌دهند. به نظر دکتر رهبری در ایران هم آمار باید نزدیک باشد. وی تاکید کرد که این ترند جدیدی است و مردان و افراد با تحصیلات بیشتر و ثروت زیادتر،  پادکست بیشتری هم می‌شنوند.

او با تمرکز بر توئیتر گفت که در سال 2021 نیمی یا  50% از توئیت ها توسط این سن انجام شده است. وی این سوال را طراحی کرد که چرا نسل z به توئیتر می‌آید؟ و پاسخ داد: برای آگاه شدن از اتفاقات در حال وقوع درباره گروه مورد علاقه یا دوستشان. یا فرهنگ و سیاست و... . حضور در توییتر برایشان سوژه ای برای فعالیت مدنی نیست بلکه برای شوخی و رشد و یادگیری است. آنها برای خواندن روایت های شخصی افراد به توئیتر می آیند. او توضیح داد که صراحت بیشتر و دوری از مخفی کاری ویژگی توئیتر است.

او در توضیح ویژگی های نسل زد گفت که این  نسل تغییرخواه هم هست و منتظر حل مشکلات نیست . خواهان تغییر فوری است. و نمادها و ارزش های نسل پیش را تغییر داده یا نمی‌پذیرد. 77% کاربران توئیتر، سلبریتی ها را از میان خود انتخاب می کنند و خیلی از اینها تفاوت بارزی با دیگران ندارند. این نسل شوخی های خاص خود را دارند. با اصطلاح "اگر می دانی، می دانی " شوخی منحصر به فرد دارند و فقط نسل خودشان متوجه  شوخی و خنده‌داری موضوع می شوند.

او درباره ایران گفت که پژوهش های مستقل کمی داریم. در خرداد 1401 آمار نشان می دهد که در قیاس با افراد بالای 50 سال، اختلاف زیادی بین نسل z ایرانی هست. حدود 8% این افراد از توئیتر استفاده می کنند. در حالیکه به طور میانگین 3%مردم در توئیتر هستند. او گفت که در مطالعات خودش روی توئیتر، اولین بروز نسلz در توئیتر 70 تا 80 درصد با کی پاپ بوده است. در آن دوره ترند شدن EXO # پدیده جالبی بود. تعداد ریتوئیت های  غیرنرمال  زیاد بود که نوعی از رفتار هماهنگ را نشان می داد. این سخنران، کی پاپ را نمود نسل Z در توئیتر می داند. او گفت که تا امروز رفتار این گروه ها را دنبال کرده و متوجه شده است که  این گروه در رویداد های سیاسی هم گروه های خاص خود را دارند و معمولا گروه آن ها منفک و بدون یال هستند.

اولین بروز سیاسی این گروه در توئیتر مربوط به مهسا امینی و گشت ارشاد در سال 1401 است. با وجودیکه اجتماع (کامیونیتی) خود را داشته اند و با سایر گروه های توئیتر به ویژه با روزمره نویسان ارتباط برقرار کرده‌اند. بعدا در کمپین تحریم دیجی کالا نیز فعال شدند. الان هم دوباره به فضای جدای خودشان برگشته‌اند.

این سخنران با توضیح نکات زیر به سخنرانی خود پایان داد: زیر 10%  توئیت های این نسل حاوی سخنان رکیک است. نگاه انتقادی به نوع کنشگری نسل های قبل دارند. غالب توئیت هایشان سرگرمی است و رویکرد یادگیرنده هم نسبت به گذشته دارند. او معتقد است که نسل Z  به رغم رادیکالیسم که در فرم و محتوا دارند. روادار هستند از منظر فرهنگی خیلی روادار هستند. اما رواداری سیاسی کمتری دارند.