نشست علمی: بررسی شبکه های اجتماعی مجازی از منظر امنیت اجتماعی

عنوان: بررسی شبکه های اجتماعی مجازی از منظر امنیت اجتماعی

برگزار کننده: گروه پژوهشی جامعه و امنیت

تاریخ برگزاری: 17/7/89

محل برگزاری: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

گزارش نشست تخصصی گروه پژوهشی جامعه و امنیت با عنوان

«بررسی شبکه‌های اجتماعی مجازی از منظر امنیت اجتماعی»


گروه پژوهشی جامعه و امنیت در ادامه‌ی برگزاری نشست‌های تخصصی امنیت اجتماعی، دومین نشست خود را در خصوص موضوع فوق از ساعت 14 تا 16 روز شنبه مورخ 1389/7/17 در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار نمود. این نشست توسط جناب آقای سعید مجردی ارائه شده است .

در این نشست ابتدا اشاره‌ای به مفهوم امنیت اجتماعی و مؤلفه‌های آن که در نشست قبلی توسط آقای دکتر قدیر نصری ارائه شده بود انجام شد و سپس سیر تحوّل فضای وب و اهمیت روزافزون شبکه‌های اجتماعی در فضای مزبور به شرح زیر توضیح داده شد و در انتها نظرات و سؤالات حاضران مطرح گردید :

سیر تحول فضای وِب

با گذشت 15 سال از فراگیر شدن شبکه‌ی اینترنت می‌توان بیان کرد که در طول 5 سال گذشته شاهد یک دوره گذار از فضای سنتی مجازی به فضای نوینی هستیم که مبنای اصلی این تحول، تبدیل کاربران اینترنت به اصلی‌ترین تولید‌کنندگان محتوا در فضای مجازی است این تحوّل   web 2 نام گرفته است .web2  دارای 2 ویژگی اصلی است :

حجم قابل توجهی از محتوا توسط کاربران تولید می‌شود.

کاربران در قالب گروههای 2 نفره، چند نفره یا پرتعداد با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و اطلاعات خود را به اشتراک می‌گذارند

بی‌گمان مهمترین مشخصه web2 شکل‌گیری رسانه‌ها یا شبکه‌های اجتماعی (Social networks, Social media)  است. از رسانه‌های اجتماعی در محیط، تعاریف متعددی صورت گرفته است لکن جامع‌ترین تعریفی که می‌تواند اکثر حوزه‌ها و مصادیق مربوط را پوشش دهد به شرح زیر می‌توان بیان کرد :

رسانه‌های اجتماعی، ابزارهای بر خط (on- line) و بسترهایی هستند که افراد با استفاده از آنها می‌توانند عقاید، بینش‌ها، تجربیات و اطلاعات خود را بوسیله آنها منتشر کرده و یا به اشتراک بگذارند و هم‌چنین با سایر کاربران رسانه‌های مزبور ارتباط داشته باشند، انتشار اطلاعات و برقراری ارتباط در این رسانه‌ها می‌تواند به صورت متن، عکس، صوت و فیلم و یا ترکیبی از آنها (multimedia) باشد .

 
مهمترین رسانه‌های اجتماعی در حال حاضر به شرح زیر است :

 
شبکه‌های اجتماعی  (Social Networks)

به اعضای‌شان اجازه‌ی ساخت صفحات شخصی و برقراری ارتباط و شبکه‌سازی با دوستان را داده و گروههای اجتماعی مجازی تشکیل می‌دهند. شبکه‌ی فیس‌بوک (facebook) مشهورترین و پرتعدادترین شبکه‌ی اجتماعی در جهان است که در حال حاضر بالغ بر 550 میلیون نفر در آن عضویت دارند. این شبکه‌در حال حاضر آنچنان فراگیر شده است که حتّی بسیاری از شرکتها و سازمانها سامانه‌ی ارتباط داخلی بین اعضا و کارکنان خود را به طور رسمی از طریق این سامانه تأمین می‌کنند و روز به روز نیز بر شمار کاربران این شبکه‌ها افزوده می‌شود .


وبلاگ‌ها  (Weblogs)

هر چند وبلاگ‌ها از حدود 10 سال پیش شکل گرفته‌اند اما در واقع متعلق به نسل دوم وب هستند که محتوای آن به صورت مرتب از سوی کاربر مزبور به روز می‌شود و البته مطالعه‌کنندگان در مورد مطلب اصلی، می‌توانند نظر بدهند و با یکدیگر بحث کنند .


ویکی‌ها  (Wikis)

این نوع شبکه ابتدا با سایت wikipedia آغاز شد و در آن بخشی از کلمه encyclopedia (دائرهالمعارف) استفاده شده است. ویکی‌ها، دائرهالمعارف‌هایی هستند که به کاربران اجازه‌ی اضافه کردن و ویرایش محتوا را می‌دهند و محتوای تولید شده در آنها حاصل مشارکت اعضاست البته مطالب ذکر شده با یک سازوکار علمی و منطقی ارزیابی و عندالزوم ویرایش می‌شود. این دائرهالمعارف‌ها از ماهیت اولیه که صرفاً متن و حداکثر عکس بوده است در حال توسعه به انواع ابزارهای چند رسانه‌ای از جمله نقشه  (wikimap) ، فیلم  (wikivid) ، صوتی   (wikimedia)  و... می‌باشد .


پادکست‌ها  (Podcasts)

فایل‌های صوتی و تصویری هستند که با حجم‌های محدود و با قابلیت مشترک شدن در اینترنت قرار داده شده‌اند و معمولاً در ابزارهای قابل حمل (مانند ipod ، ipad  و گوشی‌های همراه download ) و بهره‌برداری می‌شوند .


انجمن‌ها  (Forums)

انجمن‌ها و وبلاگ‌ها فصل مشترک وب 1 و 2 می‌باشند. انجمن‌ها فضایی برای طرح بحث و گفتگو در موضوعات مختلف محسوب می‌شوند .


انجمن‌های محتوایی  (Content Communities)

امکان مدیریت و به اشتراک‌گذاری نوع خاصی از محتوا از قبیل عکس، فایل‌های ویدئویی، متن یا لینک را فراهم می‌کنند مانند  rapidshare

 
میکروبلاگ‌ها  (Microblogging)  

تلفیقی از شبکه‌های اجتماعی و وبلاگ‌های کوچک هستند و با محتواهای کوتاه کاربران به روز می‌شوند که امکان بهره‌برداری آسان در تلفن‌های همراه را دارند. این ابزارها مفهوم جدیدی تحت عنوان follow کردن را فراهم کرده است که هر زمان محل فیزیکی هر کاربر برای دوستان مجازی وی مشخص می‌شود. این ابزار نقش مهمی در بسیج فیزیکی کاربران می‌تواند ایفا کند،twitter  مهمترین میکروبلاگ محسوب می‌شود .

 
بازی‌های مبتنی بر شبکه : (Network Gaming)

بسیاری از فرآیندهای اجتماعی شدن در کشورهای غربی از طریق طراحی بازی صورت گرفته است. این قاعده در فضای مجازی نیز ادامه داشته و بازی‌های تحت شبکه که بعضاً تا دهها هزار نفر به صورت Online می‌توانند بازی کنند طراحی شده است. یک نمونه از این بازی‌ها travian است که حتی دامنه‌ی ایرانی آن travian.ir نیز ثبت شده و در هر چند ماه، سرور جدیدی از آن با ظرفیت بیش از 50000 نفر بارگذاری می‌شود .

 
سایت‌های دنیای مجازی  (Second Life)

در این سایتها افراد، با هویت جدیدی در سایت مزبور ثبت‌نام و زندگی جدیدی را در فضای مجازی تجربه می‌کنند و با افراد مجازی دیگر ارتباط می‌یابند .

روند رشد شبکه‌های اجتماعی در طول 5 سال گذشته حیرت‌انگیز بوده است به نحوی که هم‌اکنون :

از میان 20 سایت پربازدید جهان، 12 سایت در تقسیم‌بندی شبکه‌های اجتماعی می‌گنجند .
38%  کاربران اینترنت در شبکه‌ی اجتماعی فیس‌بوک عضو هستند .
متوسط عضو هر کاربر در شبکه‌ی اجتماعی فیس‌بوک به 32 دقیقه در روز رسیده است .
تنها 150 میلیون نفر از کاربران فیس‌بوک از موبایل نیز برای دسترسی به این سایت استفاده می‌کنند .
مجموع زمان فیلم‌هایی که در سایت یوتیوب تا کنون ذخیره شده است بالغ بر 700 سال می‌شود .

شعار یوتیوب آن است که هر کاربر می‌تواند یک شبکه‌ی تلویزیونی داشته باشد و در راستای تحقق این شعار نیز گامهای مهمی برداشته است .

تأثیرگذاری سایتی مانند تویتر در اغتشاشات شهری تهران در سال 1388 در حدی بود که دولت آمریکا رسماً از این سایت خواست، با توجه به استفاده‌ی گسترده اغتشاشگران برای سازماندهی و حضور در مکانهای اغتشاش، بهینه‌سازی سایت را (که موجب اختلال یک هفته‌ای در آن می‌شد) به تأخیر بیندازد .

کاربران ایرانی استقبال گسترده‌ای از شبکه‌های اجتماعی کرده‌اند و همانگونه که در زمینه‌ی وبلاگ‌نویسی در مقاطعی رتبه‌ی اول را در جهان (به نسبت جمعیت) به خود اختصاص داده بودند، در شبکه‌های اجتماعی نیز حضوری گسترده و فعال داشته‌اند به عنوان مثال پس از راه‌اندازی سامانه اورکات، ایرانی‌ها پس از برزیلی‌ها، آمریکایی‌ها و هندی‌ها به چهارمین ملیت در این شبکه‌ی اجتماعی تبدیل شدند. مجموعه‌ی موارد فوق ما را به این نتیجه‌گیری رهنمون می‌سازد .

آینده‌ی فضای اینترنت در ابعاد اجتماعی ـ فرهنگی ـ سیاسی (که موضوع تحقیق ماست) متعلق به شبکه‌های اجتماعی است و به همین جهت تحقیق و پژوهش در این زمینه از اهمیت خاصی برخوردار است .

اهم ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی به شرح زیر است:

• ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی
• هویت
• هویت در شبکه‌های اجتماعی به سمت واقعی‌تر شدن پیش می‌رود چون افراد مایل نیستند فرد ناشناس را به لیست دوستان خودش اضافه کند .
• اعتماد
• قابلیت اعتماد به شبکه‌های اجتماعی بیش از وب‌سایت‌ها است .
• حلقه‌های مخاطبان

به جای مخاطبان انبوه، حلقه‌هایی کوچک و بزرگ از مخاطبان شکل می‌گیرد. تأثیرگذاری هر شبکه بر هر حلقه به تناسب تخصصی بودن یا گرایش خاص آن شبکه است .

دوستی

تعمیق دوستی‌ها بین همکلاسی‌ها، همکاران، هم‌عقیده‌ها، جنس مخالف، دوستی با دوستان دوستان .

ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی

به اشتراک‌گذاری و یادگیری

افراد علاقمند هستند هر چه سریعتر اطلاعات یا محتوایی را که تولید کرده‌اند به اشتراک بگذارند. این محتوا ممکن است خبر، فیلم، عکس یا مقاله یا طنز یا دیدگاه شخصی یا تجربیات آنها باشد .

استناد و تعمیم

فیلم، عکس، صدا و متون اصلی رسانه‌ها، قابلیت استناد و تعمیم را بالا برده است .

چند رسانه‌ای  (Multimedia)

استفاده از چند رسانه‌ای‌ها در شبکه‌های اجتماعی، قابلیت جدیدی است که قدرت این نوع رسانه‌ها را بالا برده است. فیلم، صوت، عکس، انیمیشن، متن و گرافیک و لینک .

باز انتشار

در محیط شبکه‌ها به خصوص سایتهای لینکدونی، خبرها پالایش و انتخاب شده و باز انتشار می‌شوند .

خرد جمعی

گرایش عمومی را می‌شود از این فضاها سنجید. شبکه‌های اجتماعی بهترین فضای افکارسنجی هستند .

بسیج‌کنندگی و سازماندهی

شبکه‌های اجتماعی قدرت بسیج‌کنندگی دارند یعنی می‌توانند افراد را در یک زمان و یا مکان در محیط واقعی گرد هم آورند، یا در محیط مجازی به کمپین بپردازند .

سفارشی شدن

هرزه‌گردی و ولگردی در فضای وب در حال کاهش است. شما محتوا را سفارش می‌دهید با استفاده از  RSSها .

ابتکار و خلاقیت

نوآوری در ذات شبکه‌ها است. پیشنهادهای خلاقانه و تبادل اندیشه‌ها در این محیط‌ها اتفاق می‌افتد .

 ساختار دمکراتیک

در ویکی پدیا، وبلاگها، فرومها و... همه کاربران با هم برابرند .

سرگرمی

سرگرمی، طنز، خنده، شوخی، سرکار گذاشتن، گاف گرفتن، کارهای مونتاژی، دست‌انداختن سیاستمداران و معما طرح کردن از ویژگی‌های این شبکه‌ها است .

ترکیب با موبایل

اغلب این فناوری‌ها یا نسخه موبایل دارند یا با استفاده از موبایل، قابل انتشار و دسترسی هستند. مستندات محتوایی این رسانه‌ها نیز توسط موبایل تولید می‌شود .

ارتباطات غیررسمی

خارج از نهادهای رسمی آموزشی، رسانه‌ای، حکومتی و سیاسی .

در طول سالهای اخیر دو نوع سیاستهای سلبی و ایجابی در حوزه اینترنت در کشور ما حاکم بوده است. سیاستهای سلبی با هدف جلوگیری از دسترسی کاربران اینترنت به محتوای نامطلوب در ابعاد فرهنگی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی اعمال شده است که نمونه‌ی بارز آن فیلترینگ و انحصار اتصال به شبکه‌ی جهانی از طریق کانالهای دولتی است و در کنار آن نیز سیاست‌های ایجابی برای تولید محتوای مفید در محیط اینترنت و نیز اصلاح رفتارهای کاربران ایرانی است؛ لکن در مجموع سیاستهای سلبی بر ایجابی ارجحیت داشته است. در این رویکرد، اینترنت و بخصوص شبکه‌های اجتماعی، یکی از عوامل مخل امنیت (بخصوص امنیت اجتماعی) است که ذیلاً به توضیح آن می‌پردازیم :

 
چگونگی تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر مؤلفه‌های مختلف امنیت اجتماعی
از طریق مخدوش کردن هویت ملی و جایگزینی هویت جهانی به جای آن، موجب تضعیف امنیت اجتماعی می‌شوند .
از طریق تضعیف ارتباطات اجتماعی در دنیای حقیقی، موجب مخدوش شدن هویت‌های خانوادگی و اجتماعی شده‌اند .
از طریق پخش شایعات و اتهامات، حس بی‌اعتمادی به سایر افراد جامعه و حکومت را افزایش می‌دهند .
برای دشمنان نظام، امکان تحلیل دقیق‌تر علائق مخاطبان ایرانی و طراحی سناریوهای مقابله اجتماعی و گسترش جنگ نرم را فراهم می‌کند .
پدیده ایران‌گریزی (اعم از فرار مغزها، منابع و سرمایه‌ها) تشدید می‌شود .
افراد آسیب‌پذیر از حیث فرهنگی و اجتماعی بطور تدریجی جذب جریان غالب می‌شوند .
امنیت اقتصادی تولیدکنندگان محتوا به دلیل فقدان سیستم کنترل حق مالکیت معنوی مخدوش می‌شود .
چهره بین‌المللی نظام از طریق بزرگنمایی، تکرار و اغراق ضعف‌ها مخدوش می‌شود .
با ایجاد و گسترش سازمان‌یافته‌تر شبهات، بی‌دینی را گسترش می‌دهد و عقاید مذهبی را تضعیف می‌کند .
با توجه به حضور بیشتر زنان در شبکه‌های اجتماعی، بطور طبیعی فمینیسم گسترش می‌یابد .
شکاف بین‌ نسلی به دلیل عدم توازن سنی کاربران شبکه‌ها افزایش می‌یابد .

جمع‌بندی

شبکه‌های اجتماعی دارای پتانسیل قوی برای ارتقای امنیت اجتماعی هستند. لکن به دلیل ضعف معرفتی و نیز شناخت غلط از محیط مزبور و فقدان سیاست‌گذاری منسجم و دراز مدت،این شبکه‌ها به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای تهدید امنیت ملی محسوب می‌شوند .