زیارت مجازی

بشیر معتمدی

هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات

motamedibashir@yahoo.com

دین دیجیتالی

در دهه های اخیر تولد «فضای مجازی[i]» چهره جهان را دستخوش دگرگونی کرده و آثار و پیامدهای آن، ابعاد و جوانب گوناگون حیات بشر را تحت تأثیر قرار داده است. از جمله حوزه ­هایی که در سال های اخیر دچار تحولات متعددی شده، حوزه «دین» است. دین دیجیتالی[ii] مفهومی است که در همین دوره مطرح گردیده و ابعاد مختلفی از انتشار عقاید گوناگون دینی تا خدمات اجتماعی- دینی مجازی و از جنبش های مذهبی جدید تا آیین های مجازی را دربر می گیرد. «زیارت مجازی[iii]» از جمله یکی از ابعاد این دیجیتالی شدن دین است.

معنی زیارت

«زیارت» نوعی آیین دینی است که از دیرباز میان پیروان ادیان و مذاهب گوناگون وجود داشته و به معنی بازدید از اماکنی است که ادیان به دلایل گوناگون، نوعی «تقدس» را برای آن مکان درنظر گرفته اند. این نوع بازدید در ادیان الهی به دلیل سابقه تاریخی طولانی و اماکن مرتبط با این ادیان مرسوم تر است. به همین ترتیب این مقوله در بین مسلمانان و با اهمیتی بیشتر در بین شیعیان وجود دارد.

ریشة زیارت از واژة «الزور» به معنی قسمت بالای سینه (جای به هم پیوستگی استخوان های سینه و میانة آن ها) است. به همین دلیل زیارت کردن کسی یعنی او را سینه به سینه ملاقات کردن (راغب اصفهانی، 1363: 231). زیارت کردن یعنی به منزل کسی رفتن برای اُنس یا طلب حاجتی از او خواستن (محمد علی بقال، 1375: 237). معین در تعریف زیارت آورده است: «زیارت یعنی دیدار کردن شخص بزرگ و محترم» (معین، 1388،ج2: 1767).

آنچه در حقیقت و ماهیت «زیارت» اتفاق می افتد، حضور در مکانی است که به دلیل وجود بارگاه برای یک شخصیت دینی و یا وجود یک شیء مقدس، آن مکان، مقدس و معنوی تلقی می گردد و لذا از طریق حضور در این مکان و اصطلاحاً زیارت آن مکان، فرد تلاش دارد یک ارتباط معنوی با شخص یا شیء مقدس برقرار نماید. این امر معمولاً از طریق «دعا» یا «زیارت نامه» امکان پذیر می شود. آنچه در نهایت اتفاق می افتد، «حس معنوی» است که از این «حضور» حاصل می شود. بنابراین «زیارت»، «حضور فیزیکی و مادی» در «مکانی» است که منجر به تأثیرات «غیرمادی» و اصطلاحاً «معنوی» می شود.

زیارت مجازی

 در این میان «زیارت مجازی» مقوله ای است که در عصر حاضر، با استفاده از تکنولوژی و فناوری های ارتباطی میسر گردیده است. این تکنولوژی ها این امکان را فراهم کرده اند که فرد بدون «حضور فیزیکی» در یک «مکان مقدس»، از طریق «مجازی»، آن مکان را «زیارت» کند. بنابراین زیارت مجازی یعنی زیارتی که به واسطه فناوری های ارتباطی صورت می گیرد. این نوع زیارت یک پدیده مذهبی مهم برای درک شیوه های جدید معنویت در دنیای پست مدرن است (مک ویلیامز[iv]، 2002). در پدیده «زیارت مجازی» جایگاه دین از محل «جسم و مکان» به «ذهن در فضا» منتقل می شود (مک میلن[v]، 2011: 16) و منجر به ایجاد ارتباطات خلاقانه بین ذهن و جهان به عنوان شکلی از سفر می گردد (تزانلی[vi]، 2020). با این حال این شکل از زیارت محاسن و کاستی های خاص خود را داراست.

محاسن زیارت مجازی

از جمله محاسن آن را می توان استفاده از امکانات فناوری جدید اینترنت برای «تجسم مجدد امر مقدس» (مک ویلیامز، 2002) بدون حضور فیزیکی برشمرد. چراکه هدف از زیارت، ارتباطی معنوی و مقدس است و اکنون این ارتباط می تواند برقرار گردد و «امر مقدس» را عینیتی دوباره بخشد. نتیجه چنین فرایندی می تواند فراخواندن معنویت در جهانِ پست مدرنی باشد که به دنبال گسترش سکولاریسم در همه ابعاد زندگی است. در واقع فضای مجازی امکانی را فراهم کرده تا در جهت معکوس روندهای جهانی بتوان در هر زمان و مکانی، آن معنویت را در زندگی روزمره ساری و جاری ساخت و با این واسطه راه های نوین به معنویت در جهان فرانوگرا را فهمید (علی مهدی و منتظرقائم، 1394: 92). این نوع زیارت، باعث شکل گیری نوعی ارتباط نمادین برای انجام توازن بین سایت های فضای مجازی و زندگی واقعی از نوع مقدس آن می شود (هیل-اسمیت[vii]، 2009: 240).

 زیارت مجازی می تواند فرصتی برای برقراری ارتباط بین زائر و مکان زیارتی باشد که به هر دلیلی از توفیق زیارت بازمانده است. این ارتباط تا اندازه ای می تواند اهداف اصیل زیارت را پوشش داده (علی مهدی و منتظرقائم، 1393: 121) و موجب پیوند زائر با مکان زیارتی و یا شخصیت زیارت شده بشود و در نهایت ارتباط معنوی را برقرار سازد. همچنین  با هزینه و زمان کمتر و دور از محدودیت های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی می تواند انجام شود.

 از دیگر مزایای زیارت مجازی، «آشنایی با مکان زیارتی» است که زائر را برای حضور واقعی و فیزیکی ترغیب می نماید. در واقع زائر پیش از حضور می تواند با بخش های مختلف مکان زیارتی آشنا شده باشد تا در وقت حضور دچار سردرگمی نگردد و بر حس حضور در مکان متمرکز شود. ایجاد یک تجربة مجازی برای استفاده بیشتر در زیارت حضوری هدفی است که از زیارت مجازی دنبال می شود. بر همین اساس، فیلیپ لروکس[viii]، در پایگاه خود که بخشی از آن برای زیارت مجازی لوردز[ix] طراحی شده است، می نویسد: «اصل زیارت مجازی نیست؛ هدف ما تدارک یک دیدار به طریق مجازی، برای پیدا کردن لوردز و پیام آن است. هدف اصلی دست یابی به نیازهای اطلاعاتی است که شما را برای آمدن به لوردز کمک می کند» (مک ویلیامز، 2002: 317). بنابراین بخشی از هدف زیارت مجازی می تواند آشنایی با مکان مقدس باشد.

علاوه بر این، آنچه از زیارت مجازی انتظار می رود، ترغیب و ایجاد انگیزه برای کاربر برای مراجعه حضوری و مشرف شدن به این مکان­ های مقدس و انجام زیارت واقعی است (علی مهدی و منتظرقائم، 1393: 121) . چنانکه ریدر[x] معتقد است: «رشد سفرهای زیارتی توسط افزایش علاقة رسانه ها به پدیدة زیارت منعکس شده و یا حتی تا اندازه ای تحریک کننده است» (ریدر، 2007: 213). کاهن اعظم معبد شینتو[xi]  نیز می گوید: «مردم به ویژه جوانان از امکانات زیارت مجازی استفاده کرده و در بسیاری موارد به بازدید عملی آنان از معبد ما می انجامد» (جهانگیر، 1391: 164).

 وجه دیگر مثبت برای زیارت مجازی، فعالیت در اوقات فراغت است که در این اوقات، یکی از اشکال نمادین سرگرمی که همان حضور مجازی در مکان مقدس است، امکان تحقق پیدا می کند. مک ویلیامز معتقد است: «زیارت مجازی.... اشکال نمادین سرگرمی را ایجاد می کند... (و) به عنوان یک فعالیت اوقات فراغت افراد که از طریق کامپیوترهای خانگی یا اداری خود در حال گشت و گذار در شبکه هستند، می تواند «جامعه های مسافرتی مجازی» زائرانی را ایجاد کند که از گفتمان «اجتماع» یا «حس همبستگی قوی» برای توصیف تجربه خود استفاده می کنند» (مک ویلیامز، 2002).

کاستی های زیارت مجازی

البته به نظر می رسد آن «ارتباط معنوی»ای که «حس حضور» در مکانی مقدس فراهم می کند، از طریق مجازی به همان رتبه و پایه نمی رسد و لذا می توان یکی از کاستی های این نوع زیارت را عدم برقراری ارتباط معنوی در همان پایه و رتبه دانست. در واقع این «حس حضور» به دلیل فاقد حسِ بودن در مکان و تجربه زیسته و درگیری تعداد کمی از حواس تا حدی دچار نقصان می گردد و از هدف زیارت اندکی فاصله می گیرد (راودراد و حاجی محمدی، 1389: 73). به بیان دیگر برای شناخت متناسب تری از واقعیت، هیچ چیزی را با حضور واقعی و احساسِ حضور در مکان نمی توان مقایسه کرد.گردشگری (زیارت) مجازی در واقع به عنوان تکمیل کننده گردشگری واقعی عمل می کند، نه جانشینی برای آن» (همان: 79).

البته چنانچه فضای مجازی با استفاده از امکانات تکنولوژیک هر چه بیشتر حضور در مکان زیارتی را عینی تر سازد، این احتمال که «حس حضور» ایجاد گردد، بیشتر است. این امکانات باید به گونه­ای طراحی گردد که دو ویژگی اصلی «غوطه­ور شدن[xii]» و «تعاملی بودن[xiii]» را تحقق بخشند (همان: 70) تا زمینه لازم برای حس حضور فراهم گردد.

علاوه بر این زیارت مجازی امکان تعاملات فرهنگی و اجتماعی در درون مکان زیارتی و با دیگر زائران یا بومیان را به شدت کاهش می دهد که این می تواند از نقاط منفی زیارت مجازی باشد. در واقع، توسعه پایدار مزایای اجتماعی و فرهنگیِ تنوع زیستی را محدود می کند. به عنوان مثال ارزش های زیبایی شناختی اکوسیستم های طبیعی و روابط بومیان با زائران را کاهش می دهد (اونیاما[xiv] و دیگران، 2022: 341).

نتیجه گیری: حضور یا عدم حضور

در هر صورت آنچه در زیارت مجازی رخ می دهد از یک سو با فلسفه زیارت که برقراری ارتباط معنوی است، همخوانی دارد، چنانکه حافظ شاعر شیرین سخن ایرانی قرن ها پیش آن را اعلام کرده بود که «بُعد منزل نبود در سفر روحانی». در نتیجه در زیارت مجازی بسیاری از مضامین مرتبط با زیارتِ از راه دور سنتی را در بر می گیرد، از جمله تعلیق برنامه های معمولی، تجارب عمدی از برکت و زیبایی و همچنین مواجهه با راز مقدسی که الهام بخش کنش اجتماعی است. زیارت مجازی، مانند زیارت از راه دور سنتی، دارای یک تسهیلات موازی برای تجدید معنوی با کاربردهای گسترده بالقوه در زمینه های سلامت انسانی و خدمات اجتماعی است (مک دونالد[xv]، 2019). اما از سوی دیگر تکنولوژی ارتباطات با همه پیشرفت های خود نمی تواند آن ارتباط معنوی که می تواند از طریق حس حضور ایجاد گردد، فراهم نماید. بحث «بدن مندی» و حضور بدن در مکان و همچنین پدیدارشناسی «حضور» شاید یکی از دلایل این تفاوت های زیارت واقعی و مجازی باشد که نیازمند تأملات فکری بیشتری است.

منابع:

• جهانگیر، عیسی (1391)، شیعه در فضای سایبر؛ رویکردی اجتماعی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
• راغب اصفهانی، ابوالقاسم (1363)، المفردات فی غریب القرآن، جلد دوم، ترجمه سید غلامرضا خسروی حسینی، تهران: مرتضوی.
• راودراد، اعظم؛ حاجی محمدی، علی (1389)، تفاوت شناخت حاصل از گردشگری واقعی و گردشگری مجازی بر پایه نظریه روایت، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، 3 (2): 61- 81.
• علی مهدی، مسلم؛ منتظرقائم، مهدی (1393)، طراحی الگوی مفهومی زیارت مجازی برای اماکن متبرکه؛ مطالعة زیارت مجازی حرم امام علی بن موسی الرضا(ع)، فصلنامه دین و ارتباطات، 21 (45): 119 – 157.
• علی مهدی، مسلم؛ منتظرقائم، مهدی (1394)، طراحی محتوایی و ساختاری پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه شیعه، فصلنامه فرهنگ رضوی، 3 (9): 87- 124.
• محمدعلی بقال ، عبدالحسین (1375)، المعجم المجمعی، جلد سوم، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• معین، محمد (1388)، فرهنگ فارسی (متوسط)، جلد دوم و سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.

• Hill-Smith, Connie, (2009). "Cyberpilgrimage: A Study of Authenticity, Presenceand Meaning in Online Pilgrimage Experiences". Journal of Religion and PopularCulture ,  21(2): Available online: ttp://www.usask.ca/relst/jrpc/art21(2)-Cyberpilgrimage.html.
• MacDonald, Ann (2019), “Virtual Pilgrimage”, Thesis submitted to the Faculty of Theology,Saint Paul University, Ottawa, Canada, 2019.
• MacMillen , Sarah (2011), “The Virtual Pilgrimage:The Disappearing Body from Place to Space”, Journal of Religion & Society, 13 (2011): 1- 19.
• MacWilliams, Mark W. (2002), “Virtual Pilgrimages on the Internet”, Religion 32(2002): 315–335.
• Onyeama, Anthony E. , Ersoy, Ergin,  Ndukauba, Precious C. (2022), “Discussing the Limitations of Virtual Pilgrimage on Socio-Cultural & Religious Activities of Selected Asian Destinations duringCovid-19 Crisis: A need for physical presence”, Advances in Social Sciences Research Journal, 9 (11): 341- 359.
• Reader Ian,(2007)."Pilgrimage Growth in the Modern World: Meanings and Implications". Religion, 37( 3): 210-229.
• Tzanelli, Rodanthi (2020), Virtual Pilgrimage: An Irrealist Approach, Tourism, Culture & Communication Journal, 20 (2020): 235- 240.