آینده و فرصت های ارتباطات و تحولات نسلی در ایران

چهارمین پیش نشست همایش ملی «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران: روندها، چالش‌ها و راهکارها»  با عنوان «آینده و فرصت های ارتباطات و تحولات نسلی در ایران» در روز 29 شهریور در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

 در ابتدای این نشست، دکتر کنعانی عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان سخنرانی خود را با عنوان «نسل‌ها و فرصت ها: نگاهی به دیدگاه نسلی نوربرت الیاس» ارائه نمود. وی در ابتدا تأکید کرد: ابتدای شکل گیری هویت یک فرد، دوره نوجوانی است. اولین بارقه های ابژه های کودکی توسط والدین تحمیل می­شود، ولی در دوره نوجوانی است که نوجوان تلاش می کند که ابژه های خودش را تعیین کند. لذا در این سن والدین با فرزندان چالش دارند. به عنوان نمونه در انتخاب رشته فرزندان معمولا دچار تنش می شوند.

وی سپس به دو تعریف از نسل اشاره کرد و خاطرنشان ساخت: در تعریف انسان شناختی، انسان شناسان به روابط خویشاوندی اهمیت می دهند و بر این اساس معتقدند که فاصله نسلها 25 سال است و هر 25 سال یک نسل شکل می گیرد.  در این تعریف، انتقال میراث فرهنگی از والدین به فرزندان صورت می گیرد. اما در تعریف جمعیت شناختی، وجه غالب نسل، مفهومی به نام «کوهورت» است که به معنای لغوی به معنای «هم دوره ای» است و  از دسته ای از افراد صحبت می کنند که در دوره ای ، رویدادهای خاصی را تجربه می کنند. مثلاٌ افرادی که در سال 1400 وارد دانشگاه شدند، تجربه خاصی را از سر گذراندند که افراد در دوره های دیگر این تجربه را نداشته اند و یا قدیم تر نسلی که انقلاب و جنگ را تجربه کرد، نسلی متفاوت بود، چراکه تجربه متفاوتی داشت.

این استاد دانشگاه با اشاره به نظرات مانهایم اظهار داشت که مانهایم نسل را گروهی در نظر می گیرد که جایگاه مشترک دارند و جایگاه مشترک آنها «تولد» است. لذا بیولوژی با بحث نسل گره خورده است، چراکه از جایگاه نسلی مشترک برخوردار می شوند. مفهوم دیگری که وی وارد می کند «مشارکت و تجربه کردن رویدادها » است و لذا بر مبنای تعریف مانهایم، بسیاری از جامعه شناسان در همین تعریف اصلی و کوهورتی نسل مشترک هستند.

دکتر کنعانی در ادامه به نظرات الیاس پرداخت و افزود: در تعریف اساسی نسل، تفاوت چندانی بین الیاس و مانهایم وجود ندارد، اما اهمیت الیاس در تحقیقات تجربی است  که در زمینه نسلی انجام داده است، در حالیکه مانهایم فاقد بنیانهای تجربی لازم در این حوزه است. بنابراین الیاس ضعف داده ای و تجربی نسل را کاهش می دهد. علاوه بر این، در رویکرد نظری هم قدری تفاوت بین این دو وجود دارد. الیاس رویکرد فرآیندی دارد و نسل را در طی فرآیند زندگی اجتماعی معنا می کند. رویکرد شبکه ای الیاس هم خصلت تجربی و داده ای الیاس را تقویت می کند. در واقع در رویکرد شبکه ای افراد وابسته بهم هستند.

وی با اشاره به سومین جنبه از رویکرد الیاس، آن را مهم دانست و خاطر نشان کرد در این رویکرد، از مقوله ای به نام «شانس ها و فرصت هایی» که برای نسل فراهم می شود و یا از آن گرفته می شود، صحبت به میان می آید. بر این اساس، سؤال این است که چه رویدادی تجربه مشترک متولدین دهه 80 است؟ به نظر می رسد که غلبه امر رسانه و رسانه ای شدن زندگی آنها، تجربه مشترک شان باشد. در واقع زندگی آنها بدون رسانه بی معنا است و دائماً با رسانه کار دارند. لذا نسل رسانه ای می تواند وضعیت آینده را رقم زند.

طبق نظر این عضو هیئت علمی دانشگاه گیلان، بزرگترین چالش نسل رسانه ای بسته شدن کانالهای فرصت است. این نسل با نوعی کمبود شغلی مواجه است و لذا با بسته بودن فرصتهای شغلی، تلاش می کند که از طریق رسانه برای خود فرصت شغلی ایجاد کند. در کنار آن رسانه برای این نسل، منبعی برای شکل گیری معنا است و لذا مجموع این دو حوزه باعث می شود که این نسل تحرک زیادی داشته باشد. براساس نظر این سخنران، فرصت­هایی که از یک گروه سلب می شود یا داده می شود، ویژگی های نسل را می سازد. به باور او، رسانه در جهان امروز نقش عملی در شکل گیری نسل دارد. لذا مطالعه رابطه نسل و رسانه و تقاطعات آنها با یکدیگر، موضوعات مهمی هستند که باید مطالعاتی مرتبط با آنها انجام شود.

سخنران دیگر این نشست دکتر محمد مهدی مولایی درباره تحولات نسلی با عنوان ملاحظاتی درباره آینده پژوهی در حوزه تحولات نسلی " صحبت کردند. از طبق نظر او از منظر آینده پژوهی کارهای نسلی در ایران خیلی کم است و عمدتا در سطح پیش بینی به آن توجه می شود. اما در واقع، آینده پژوهی با نگاه های متفاوتی تلاش میکند جریان‌ها را بشناسد و به تحقق آینده بهتر کمک کند. به نظر وی آینده از بر هم کنش چهار عنصر مطالعه می شود: رویدادها، تصاویر، روند ها و عوامل در حال ظهور، و اقداماتی که انجام می شود. مطالعه آینده توامان  مطالعه زمان حال و گذشته را در بر‌می‌گیرد.

او توضیح داد که در حوزه تحولات نسلی در غرب نسل های ایکس، وای و زد مبنای مطالعات‌شان است. نسل جهانی هم عنوانی است که متاثر از جهانی شدن در اغلب کشورها استفاده می‌شود به جز کشورهای آسیای جنوب شرقی که نسل بندی‌شان را با عناوین متفاوتی بیان می کنند. در ایران، ابتدا مطالعات نسلی از عبارات، نسل اول، دوم و سوم و بعد بر مبنای سال تولد را طرح کردند. در چارچوب مبتنی بر نسل‌بندی در کشورهای غربی، رویداد بخشی از هویت یک نسل را می سازد. این موضوع وجود یا گسست پیوستگی نسلی را نشان می دهد. رویدادها تجربیات مشترک نسل ها را می سازند. مثلا نسل جدید معادل ایکس غربی (دهه 80 ایران) چون رویدادهای بزرگ متفاوتی نسبت به نسل های قبل تجربه کرده اند، با نسل های قبل فرق دارد.

عنصر دوم آینده پژوهی روند است که جنبه جمعیت شناسی دارد و این که نسل ها جایگزین هم می شوند، رفتار و گرایش‌های آنها در قالب روندها مطالعه می شوند. نکته مهم مورد توجه آینده پژوهی، توجه به عوامل در حال ظهور است که روند های در حال شکل گیری و تثبیت نشده هستند. فهم این عوامل سیاست‌گذاری و مدیریت را منطقی و مفید می‌سازد.

نکته دیگر، مطالعه تصاویر آینده است با این منطق که این تصاویر تا حد زیادی تصمیم‌های ما را می سازند و واقعیت از دل اینها شکل می‌گیرد. مطالعه تصاویر نسل های مختلف نسبت به موضوعات متفاوت به حاکمیت کمک می‌کند که قبل از تبدیل آنها به رفتار، شناسایی و مدیریت شوند. دکتر رهبری توضیح داد که چگونه رخداد شکاف در انتخابات و تبدیل شدن نسل به عامل اصلی در رقابت های سیاسی موجب اهمیت یافتن نسل شده است.

این استادیار دانشگاه در ادامه گفت که شوارتز، پیشران ها و عدم قطعیت ها را عوامل اصلی آینده می داند. از این منظر بحث نسل ها را در نسبت با پیشران های بیرونی می توان فهمید، نگاه‌ کل‌نگر و تلاش برای دیدن یک پدیده  از مناظر مختلف، ویژگی آینده پژوهی است که موجب شده آن را یک فعالیت فرارشته ای بدانند که عملا یا همکاری حوزه های دانشی مختلف می تواند انجام شود.  از این منظر اگر بخواهیم مطالعات نسلی را هدف خود قرار دهیم، پیشران های بیرونی بحث های فناورانه مثل ارزهای دیجیتال تا فناوری‌های جدید و مباحث کلان حقوقی، سیاسی و غیره مرتبط با آنها باید مدنظر قرار بگیرند.

چارچوب دیگری که دکتر مولایی معرفی کردند که دقت بالاتری دارد و عوامل را در 5 گروه قرار می‌دهد، عبارت است از طیف تغییر از ثابت ها تا آشوبناک و طیف دانش که مداوم ضعیف تر می شود. لذا تناقض ها-روندها- عدم قطعیت‌ها و شگفتی سازها مطرح می شوند. در تحولات نسلی، ثابت ها نسبت به قرن‌های گذشته در مراحل زندگی بازتعریف شده اند و مثلا الان  kipper ها یا  twixter ها اضافه شده اند. (جوانانی که همچنان با خانواده هایشان زندگی می‌کنند). دقت در این الگوهای به ظاهر ثابت مهم است. تناقض‌ها و کشف آنها مثل استفاده زیاد نسل زد از وسایل ارتباطی و  احساس تنهایی شدید در آنها یا برآورد اینکه نسل ها در هرم جمعیتی چه جایگاهی دارند باید مطالعه شوند. عدم قطعیت ها عوامل آینده‌ای هستند که مسیرشان برای ما مشخص نیست. مثلا ما می‌دانیم  تا 10 سال آینده جمعیت ایران به سمت پیری خواهد رفت. اما عناصری از آینده هم وجود دارند که درباره شان برآوردی نداریم.

او در ادامه به معرفی شگفتی سازها پرداخت و گفت که شگفتی سازها یا wild cards حوادث با احتمال وقوع اندک هستند که تاثیرات زیادی را می‌توانند ایجاد کنند. شگفتی‌سازها 3 دسته اند: عوامل طبیعی مثل زلزله، سونامی و ... عوامل انسانی هم دو دسته‌اند: یک‌د‌سته ناخواسته‌اند و دسته دیگر با برنامه ریزی ایجاد می‌شوند مثل رویداد 11 سپتامبر. اینها به واسطه رصد کردن  bigsignal ها یا نشانک‌های ضعیف قابل شناسایی اند و فهم اینها خیلی مهم است. مثلا استفاده عملیاتی از ابزار های هوش مصنوعی می تواند در10 سال آینده موجب وقوع بیکاری گسترده ای شود و نرخ بیکاری به طور قابل توجهی افزایش یابد. یا احتمال فراهم شدن دستکاری ژنتیکی و سفارش دادن برای تولدهای جدید یکی از همین نشانک‌هاست که باید خیلی مورد توجه قرار بگیرند.

این استاد دانشگاه توضیح داد که متولدین پس از 2010، آلفا و پس از 2025، بتا نامیده شده اند. و الان با کمک همین نشانک‌های ضعیف گمانه‌زنی درباره نسل بتا شروع شده است. فناوری ها یکی از عناصر مهم در شکل دادن به نسل ها هستند و هوش مصنوعی یکی از مهمترین هاست: نسل بتا نسل هوش مصنوعی است که با آن رشد خواهد کرد. در ادامه نشست، دکتر مولایی تشریح کرد که نسل‌های جدیدتر به دلیل قدرتی که در پلتفرم های دیجیتال دارند، نسبت به نسل های مشابه در دهه های گذشته از نظر فرهنگی نقش و قدرت زیادی دارند. در پایان، وی جمع‌بندی کرد که نیاز هست که در بحث تحولات نسلی بر نشانک‌های ضعیف و تصاویر دقت بیشتری داشت تا کمی بفهمیم که دارد چه اتفاقی می افتد. ایشان به ضرورت آینده پژوهی به دلیل فاصله ای که درک اجتماعی بین حوزه علم و حوزه سیاست گذاری دارد، تاکید کردند.