هویت‌سازی هدف اصلی فعالیت‌های رسانه‌ای داعش بود / خشونت با رسانه آمیخته شده است

نشست مدارای رسانه ای و صلح اجتماعی به میزبانی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات روز 31 اردیبهشت ماه به مناسب روز جهانی ارتباطات و روابط عمومی در سالن ادب برگزار شد. در این نشست دکتر کامیار صداقت‌ثمر عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات سیاسی، بین المللی، و حقوقی، دکتر سیده زهرا اجاق، و دکتر داود مهرابی  اعضای هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات به سخنرانی پرداختند.

در ابتدای این نشست دکتر مهرابی در سخنانی پیراموان "رسانه، جامعه و سلامت روان" به اهمیت نقش رسانه‌ها در سلامت روان افراد جامعه پرداخت و بیان کرد که مدارای اجتماعی نقش مهمی در تقویت و حفظ سامان  اجتماعی دارد. مدارای اجتماعی می تواند از منابع گوناگونی تأمین شود اما یکی از منشاء‌های مدارای اجتماعی را می توان در فضای رسانه ای مشاهده کرد.

وی در ادامه افزود، محتوای رسانه های جریان اصلی و همچنین رسانه های نوین با توجه به اثربخشی محتوای رسانه ای می توانند جلوه هایی در اجتماع ایجاد کنند که صلح اجتماعی یکی از این جلوه ها محسوب می شود. البته هنگامی که سخن از صلح اجتماعی و نقش رسانه ها مطرح می شود، ذهنها به سمت خشونت هایی که در انواع قالب هایی محتوایی از رسانه ها منتشر می شوند، و این خشونت و نوع اثرگذاری آن بر مخاطب از زمان پیدایش رادیو و تلویزیون تا هم اکنون که رسانه های نوین و به ویژه شبکه های اجتماعی و اپلیکیشن های پیام رسان به بخش جدایی ناپذیر از زندگی همه اقشار مختلف جامعه از جمله نوجوانان و جوانان تبدیل شده اند، همچنان یک بحث داغ است.

منابع شناخت سازمات تروریستی – تکفیری داعش

در این نشست، دکتر کامیار صداقت‌ثمر عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات سیاسی، بین المللی، و حقوقی در سخنرانی با محوریت «تحلیل کاربرد رسانه در هویت سازی توسط سازمان تروریستی - تکفیری داعش» بیان کرد برای ورود به این بحث باید در ابتدا اشاره ای به منابعی داشته باشیم که از طریق آنها می توانیم داعش را بشناسیم. به طور کلی سه دسته منابع برای شناخت داعش داریم. منابع بی واسطه که شناخت داعش توسط داعش در زمان و مکان خودش انجام می شود که غالب اینها رسانه هستند یا جنبه رسانه ای دارند. دوم، منابع با واسطه هستند. یعنی منابعی که شناخت داعش توسط دیگران را امکانپذیر می سازد. این دیگران می توانند دشمنان داعش باشند و یا خاطرات پناهنگان و اسیران، و سایر افراد. تفاوت های بین منابع با واسطه و بی واسطه دیده می شود. برای مثال، شما در منابع بی واسطه داعش در رابطه با برده داری، خرید و فروش زنان و کودکان ایزدی مطالبی وجود دارد. اما در مورد جهاد نکاح، مطالب فقط در مطالب باواسطه هستند و منابع داعش سکوت کامل دارند. یا مثلا گزارش های متعددی در منابع باواسطه هستند از اینکه تروریست های انتحاری قبل از عملیات مواد مخدر مصرفی می کنند. اما این را در منابع بی واسطه داعش نمی بینیم. دسته سوم نیز منابعی هستند که مبتنی بر مشاهده نیستند و بیشتر استنتاج فکری و عقلی محسوب می شوند، که باید آنها را هم در نظر داشته باشیم.

صداقت‌ثمر در ادامه افزود: مثلا، خصوصا در روایت سعودی از داعش گفته می شود که داعش برخواسته از اخوان المسلین و بویژه سید قطب است. اما اگر شما به مجلات و نشریات داعش مراجعه کنید. اخوان المسلین به عنوان مرتد شناخته می شوند که قتل آنها نیز جایز دانسته شده است. در رابطه با سید قطب در هیچ یک از نشریات داعش یک بار هم نام سید قطب بیان نشده، یعنی سکوت است و مرتد شناخته نشده است. تنها در یکی از منابع اولیه ای که داعش منتشر کرد یک بار نام سید قطب آمده و بس.

عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات سیاسی، بین المللی، و حقوقی در تقسیم بندی منابع بیواسطه داعش که در غالب رسانه ای قرار می گیرند گفت که این به چهار بخش تقسیم می شوند که در قالب تولید محتوا عمل می کنند و در دو شاخه عرضه محتوا هم ارائه می شدند. چهار بخش تولید محتوا عبارتند از:

1) نشریات داعش: نشریات داعش عموما از 2014 فعالیت می کنند. مانند الدابق، الرومیه، صوت الخراسان که همچنان هم هست. هفته نامه النبه که قدیمی ترین نشریه محسوب می شود و همچنان فعالیت دارد. اخرین شماره 386 هست که به تازگی منتشر شده. النبه مهمترین است و در ایران بیشترین توجه به دابق هست که 15 شماره از آن منتشر و سپس متوقف شد و شماره 13 به این دلیل که در ویژه نامه ای به شیعه امامیه پرداخته است، برای ما اهمیت خاصی دارد.

النبه از این بابت اهمیت دارد که سرمقاله های النبه بعدها توسط خود داعش بصورت یک کتاب مستقل چاپ شد. یک عنوان قصله الشهید داشتند و به این دلیل که داعش به یک تاریخ و سابقه نیاز داشت، این بخش را هم کتاب کردند که توجه به این موارد اهمیت زیادی دارد. این رسانه ها فقط یک بخش از فعالیت رسانه ای داعش را تشکیل می دهند.

2) دومین محوری که منابع رسانه ای داعش تلقی می شود. رادیو البیان است. بخشی از فعالیت های رسانه ای داعش سرودها و رجزخوانی بود که به ویژه در کنشهای جمعی ایجاد احساس می کرد. بخش دیگری سخنرانی های سران داعش بود. رابطه ای بین نشریات و رادیو داعش مشاهده می شود به شکلی که آنچه در مثلا النبه نوشته می شد در البیان خوانده می شد و برعکس.

3) سومین دسته از رسانه های داعش، انتشارات داعش در موصل بنام مکتبه الهمه هست. پس از تصرف موصل، همه انتشارات این شهر را به دست گرفتند و همه آثار وهابیت را چاپ کردند. یک سری پوسترها و برگه های تبلیغاتی نیز چاپ کردند.

4) چهارمین منبع از منابع شناخت داعش که فوق العاده اهمیت دارد مجموعه موسساتی است که به تولید فیلم های حرفه ای از فعالیت های جنگی و آموزشی داعش می پردازند. الفرقان، مرکز الحیات، اجناد و مانند اینها که عهده دار ساخت فیلم های مرتبط با داعش هستند و فردی به نام ابومحمد الفرقان مغز متفکر رسانه ای داعش در تولید فیلم های سینمایی بود و معدوم شد.   

 داعش جدای از سایر گروههای تروریستی به رسانه نیاز داشته است

صداقت‌ثمر در ادامه به تلاش رسانه های داعش در هویت سازی میان اهالی مناطق اشغالی در دوران استقرار خلافت خودخوانده این سازمان تروریستی اشاره کرد و افزود که چهار منبع فوق از منابع شناخت داعش محسوب می شون، که داعش آنها را در داخل سرزمینهای خلافت خودخوانده و  خارج از سرزمینهای خلافت خودخوانده از دو طریق منتشر می کرد.

وی با بیان اینکه در قلمرو سرزمین های خلافت خودخوانده داعش با مشکلات بزرگی مواجه بود، افزود آنها اگرچه در ابتدا تلاش کردند از تلویزیون استفاده کنند، اما در نهایت در صدد از بین بردن تلویزیون برآمدند و در سرزمینهایی که به تصرف آنها در می آمدند تلاش می کردند تا دکل های مخابراتی را تخریب کنند، که این دستوارالعمل در النبه هم آمده است. بنابراین درصدد درست کردن چیزی به نام "مکان های اطلاع رسانی" بر آمدند که در این مکانها صندلی هایی می گذاشتند و صفحه نمایش بزرگی قرار می دادند که فیلم ها و نشریات خود را به مردم می دادند و  پخش می کردند.

صداقت‌ثمر در ادامه با طرح این سئوال که داعش چه نیازی به این رسانه ها داشت، که به این گستردگی در همه انواع رسانه های شنیداری، دیداری و نوشتاری تلاش کرد که حرف اول را در گروههای تروریستی به خود اختصاص دهد.

وی افزود، داعش که به صراحت اعلام کرده است برای خلافت نیازمند ایجاد حکومتی به شیوه محمدبن عبدالوهاب و اتباع اوست، دولت اول و دوم سعودی را مشروع می داند و از وهابیت نخستین دفاع می کند و هیچ جایی از ابهام در این مورد نمی گذارد.  دولت سوم را به دلیل سرکوب اخوان التوحید در دهه 1930 توسط ملک عبدالعزیز مرتد می داند.

داعش برای تحقق اهداف خود به استفاده از رسانه و آموزش روی آورد

عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات سیاسی، بین المللی، و حقوقی خاطرنشان کرد، داعش در عراق و سوریه ادعای وهابیت نجدی کرد. ادعای خلافت کرد، جنگ هم به پا کرد اما ملت نداشت و این برای کسی که می خواهد هر سه اینها را ادعا کند مشکل بزرگی است. برای همین روی ایجاد یک مردم خلافت متمرکز شد که از دو راه می توانست ایجاد کند. یکی از راه آموزش و دیگری از طریق رسانه.

وی با بیان اینکه داعش بر روی آموزش  50 تا 70 هزار کودک تمرکز کرد تا ملت سازی کند، گفت داعش در مناطق اشغالی خود آموزش و پرورش را از 7 سالگی به 5 سالگی آورد و دوره 12 سالگی آموزش و پرورش را 9 سال کرد. بنابراین بچه 5 ساله را از خانواده می گرفت، آموزش می داد، تا آنها را تا 13 یا 14 سالگی آماده جنگ کند. در واقع، داعش به این نتیجه رسید که با بهره گیری از رسانه می تواند این روند را سرعت ببخشد.

جبهه مقاومت به رهبری مرحوم سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی نفس داعش را گرفت

صداقت‌ثمر با تأکید بر اینکه داعش در حال آموزش 70 هزار کودک بود تا بتواند از آنها در جنگ ها استفاده کنند تصریح کرد اقداماتی که جبهه مقاومت به رهبری مرحوم سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی انجام داد نگذاشت داعش نفس بکشد. اگر داعش نفس کشیده بود و این نسل را به روش خود پرورش داده بود، ما با یک مشکل فوق العاده بزرگ مواجه بودیم. با نسلی که به تعبیر مرحوم دکتر شهیدی عقیده ای که با شیر مادر وارد جان شود، با مرگ از روح خارج می شود.

وی در پایان افزود: در مجموع اینها فعالیت های رسانه ای داعش بود که عمده تمرکز آن ایجاد یک هویت بود، و مشکل بزرگ داعش این بود که یک وصله ناجوری بود که ملت نداشت و مجبور بود همه این موارد را بکار گیرد تا بتواند خلافت بی نام و نشان خود را صاحب فرزندانی کند که خوشبختانه به هدف خود نرسید. اگرچه، تاثیرات داعش همچنان نیازمند مطالعه است.

رابطه متقابل فضای مجازی و صلح در جامعه

دکتر اجاق عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات در ادامه این نشست، نقطه کانونی سخنان خود را بر محوریت رابطه متقابل فضای مجازی و صلح در جامعه قرار دادند. تعریف چند مفهوم، سوء استفاده کلامی در فضای مجازی و فضای واقعی، انواع خشونت ها، چالش هایی که در این زمینه وجود دارد و در نهایت نقشی که این موارد در صلح اجتماعی دارند بخش های جزئی تر این سخنان بودند.

وی با بیان اینکه هنگامی که درباره رابطه رسانه و خشونت صحبت می کنیم نیازمند تعریف و روشن ساختن چند مفهوم اساسی هستیم این مفاهیم را شامل خشونت، سوء استفاده کلامی، توهین، پرخاشگری، و عصبانیت دانستند.

به گفته وی، خشونت زمانی است که به صورت خیلی جدی و فیزیکی بروز می یابد، اما سوء استفاده کلامی برعکس خشونت جنبه فیزیکی ندارد. توهین زمانی رخ می دهد که عمل سوء استفاده روی فردی انجام می شود که آن فرد ناتوان هست و قابلیت واکنش ندارد. پرخاشگری نیز حالتی است که ما عملی را انجام نمی دهیم اما قصد داریم به نحوی یک واکنشی انجام دهیم، و عصبانیت حالتی طبیعی است که در روابط بین انسان ها بوجود می آید.

اجاق خاطرنشان کرد، وقتی این تعاریف را از هم متمایز می کنیم مرز سوء استفاده کلامی از سایر رفتارها مشخص می شود. در قصه رسانه ها نیز همین بحث سوء استفاده کلامی و یا توهین کلامی است. اساسا تولیدات زبانی ما و محتوای تولیدی ما متأثر از ساختار اجتماعی و روابط انسانی است.

عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات افزود، ویژگی سوء استفاده کلامی این است که ما آن را در قالب دلسوزانه اما تحقیرآمیز بیان می کنیم. دلسوزانه و با احساس ترحم بیان می شود و عمق آن حقارت و تحقیر شمردن فرد مقابل است.

وی در ادامه با طرح این سئوال که این قصه توهین کلامی و استفاده از زبان تحقیر آمیز در فضای مجازی و رسانه های نوین چگونه است، بیان کرد: در فرایند اجتماعی شدن اتفاقی که رخ می دهد این است که کودکان در فضایی فرایند اجتماعی را طی می کنند که گفته می شود هر آنچه که ما در دنیای واقعی تجربه می کنیم به فضای مجازی نیز راه می باید و این تجربه در آنجا نیز تکرار می شود. مثلا به اظهارنظرات منفی  و یا عدم اظهارنظرات می توان اشاره کرد که به نوع رفتار پرخاشگرانه است که به صورت کلامی (و یا غیرکلامی در مورد عدم اظهارنظرات) در فضای مجازی رخ می دهد.

امروزه خیلی از روابط ما با وساطت فضای مجازی انجام می شود 

اجاق تأکید کرد، امروزه خیلی از روابط ما با وساطت فضای مجازی انجام می شود  و میزان این روابط نیز حجم قابل توجهی است به گونه ای که از جمعیت 86 میلیونی ایران بیش از نیمی از رسانه های اجتماعی استفاده می کنند. به طور کلی افراد 12 تا 19 ساله استفاده کنندگان اصلی رسانه های اجتماعی هستند. با توجه به اینکه این نسل بخش قابل توجهی و حتی تمام روابط خود در این فضا تجربه می کند، بازخوردی که در فضا مجازی در مقایسه با فضای واقعی تجربه می کند، بسیار کم است و یا حتی وجود ندارد.

ریاست پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباط بیان کرد: طبق مطالعات انجام شده به دلیل عدم وجود چنین بازخوردی، برخی اختلالات ارتباطی در جوانان و نوجوانان ایجا می شود، که آنها این اختلالات را در دنیای واقعی بروز می دهند. چنین شرایطی حتی برای بزرگسالان نیز اتفاق می افتد که جنسیت و زمان استفاده نیز در این فرایند اثرگذار بود که این اثرگذاری در مطالعات مختلف نشان داده شده اند.

اجاق جامعه پذیری به عنوان یک نیاز روان شناسانه را فرایندی دانست که به صورت روندی انجام می شود و مختص یک دوره خاص نیست. از کودکی شروع می شود و تا بزرگساالی نیز ادامه دارد. در این فرایند رسانه های اجتماعی به عنوان یک ابزار ارتباطی دارای وجوه مثبتی نیز هستند. این ابزار برای افرادی که خجالتی هستند ابزار مثبتی است که از طریق آن می توانند خود را بروز دهند و نظرات خود را مطرح کنند.

وی گفت، زمان استفاده از رسانه های اجتماعی هنگامی که نیازها و بازخوردهای مورد نظر کاربران محقق نشود، عدم محقق نشدن این نیازها خود را در فضای واقعی به دو صورت انعکاسی و یا پیشگیرانه نشان می دهند.

به گفته وی، با ورود رسانه های اجتماعی بسیاری از مطالب و مسائلی که پیشتر انسان های مطرح نمی کردند اکنون از این طریق آنها را بیان می کنند. بیان منفعلانه برخی از این رفتارهای و حالات را می توان در عدم اظهارنظر کردن، عدم لایک کردن و یا خارج کردن از فهرست دوستان فردی یا افرادی دانست که در دنیای واقعی با هم مشکل دارند و نمودی از این مشکل در فضای مجازی خود را نشان می دهد.

آیا فضای مجازی فرصت مثبتی مانند صلح اجتماعی نیز دارد؟

اجاق افزود، با توجه به اینکه عمده مصرف کنندگان فضای مجازی نوجوانان و جوانان هستند، استفاده آنها از فضای مجازی امکان هدف سوء استفاده قرار گرفتن و قلدری را نیز افزایش داده است. مطالعات گوناگونی این موضوع را نشان می دهند به گونه ای که 81 درصد مشارکت کنندگانی در انگلیس بیان کرده بودند که در محیط مجازی راحت تر هستند و می توانند رفتارهای مورد نظر خود را آزاداته تر انجام دهند.

وی در ادامه با بیان اهمیت مدیریت استفاده از فضای مجازی به ویژه در بین نوجوانان و جوانان تصریح کرد معدود مطالعات انجام شده در ایران، نشان می دهند که سوء استفاده کلامی در ابتدا در قالب حاضر جوابی جلوه گر می شود.

عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات در ادامه این پرسش را مطرح کرد که حال با در نظر داشتن جوانب منفی رسانه های اجتماعی، آیا فضای مجازی فرصت مثبتی مانند صلح اجتماعی نیز دارد؟

وی خاطرنشان کرد که عمده کارهای انجام شده متاسفانه تمرکز خود را بر رفتارهای خشن قرار داده اند. مطالعاتی که روی جنبه صلح سازی رسانه های اجتماعی بوده، بسیار کمتر هستند و تآکید آنها بر این است که چگونه از رسانه ای اجتماعی که پیامدهای منفی به همراه دارند جهت صلح اجتماعی استفاده شود. مثلا از گفتگوهایی که در این بستر رخ می دهد اگر بتوان نقشه برداری کرد، می توان به استفاده از آنها در مسیر مثبت اقدام نمود.

به گفته وی، نکته دیگری که در اینجا مطرح می شود این است که هنگامی که در مورد خشونت رسانه ای صحبت می کنیم ذهنها به سمت بازی های اینترنتی کشیده می شود. اما این در حالیست که مطالعات این حوزه نشان دهنده رابطه بین بازی های اینترنتی و خشونت نیستند. غیر از اینکه حدود نیم ساعت یا یکساعت پس از انجام این بازی ها، کودکان معمولا با صدای بلند حرف می زنند و یک سری رفتارهای خشن کلامی از خود نشان می دهند.

اجاق افزود هنگامی که بحث خشونت و رسانه ها مطرح می شود، باید به سه نوع نظریه شامل نظریه پرخاشگری، حساسیت زدایی و ترس توجه داشت که خود نظریه های پرخشگری در چهار دسته قرار می گیرند. در بخش نظریه های حساسیت زدایی همانگونه که از نامش نیز مشخص است حساسیت نسبت به یک مسئله که می تواند خشونت باشد را کاهش می دهد. دسته سوم نیز نظریه های مرتبط با ترس هستند که در دو دسته قرار می گیرند.

خشونت با رسانه آمیخته شده است

عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات در پایان با بیان اینکه خشونت با رسانه آمیخته شده است و عده ای از محققان بر مزایای مثبت و عده ای دیگر پیامدهای منفی رسانه ای اجتماعی را هدف مطالعات خود قرار داده اند، به عنوان جمع بندی تصریح کردند آنچه که تحت عنوان سوء استفاده کلامی در فضای مجازی می بینیم این است که رسانه ای اجتماعی فرصت بروز سوء استفاده کلامی را فراهم تر کرده اند و اشکال نوینی از آن را مشاهده می کنیم. در واقع، می توانیم بگوییم رسانه های اجتماعی بستری را فراهم کرده اند که سوء استفاده کلامی گسترش بیاید. اما با این وجود و با ارجاع به سه دسته نظریه فوق مطالعه ای وجود ندارد که بتوانیم با استناد به آن بیان کنیم که سوء استفاده کلامی انجام شده در فضای مجازی در فضای واقعی به شکلی بروز می یابد.