خطر آنلاین و آسیب آنلاین

معصومه تقی زادگان

هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات

taghizadegan.km@gmail.com

خطر آنلاین[1]

خطر، یکی از پرکاربردترین مفاهیم در حوزه­های مطالعاتی مختلف از حوزه علوم انسانی گرفته تا حوزه علوم فنی است و لذا بسته به هر زمینه مطالعاتی تعاریفی برای آن ارائه شده است از جمله «خطر وضعیت یا رویدادی است که چیزی با ارزش انسانی (از جمله خود انسان­ها) را در معرض آسیب قرار داده و نتیجه آن مشخص نیست» (رزا، 1998)، «خطر برابر با خسارت مورد انتظار است» (کمپبل، 2005). اولریش بک، نظریه­­پرداز اجتماعی در کتاب «جامعه خطر» (1397) می­گوید که «خطر می­تواند به عنوان روشی منظم و سیستماتیک برای مقابله با اتفاق­ها و ناامنی­های ناشی از مدرنیزاسیون تعریف شود». آنچه وی در تعریف خطر ارائه می­کند تاکید بر مشکلات ناشی از توسعه فنی و اقتصادی انسان است.

پیشرفت‌های تکنولوژیک و گسترش اینترنت سبب شده است که توجه به خطرات در فضای مجازی که با عنوان خطر آنلاین شناخته می‌شود، مورد تامل بیشتری قرار گیرد، چرا که فضای دیجیتال دایره خطرات را گسترش داده و مرز مکانی و زمانی آن را از بین برده است. خطر آنلاین برای تمامی گروه‌های سنی مطرح است اما توجه به خطرات آنلاین برای گروه کودکان بیش از هر گروه دیگری موضوع مطالعه و اظهار نظر است. همچنین بایستی توجه داشت که خطرات آنلاین معمولا به صورت آفلاین نیز وجود دارد و به عبارت ساده­تر در حالیکه اینترنت منابع جدیدی از تهدید و خطر را به زندگی کودکان اضافه کرده است اما کودکان پیش از ظهور فضای مجازی نیز در معرض خطر و آسیب بوده­اند. علاوه بر این، تاکید زیاد بر خطر آنلاین سبب ترس عمومی از اینترنت و درنتیجه محدود شدن فرصت­های آنلاین کودکان شده و نهایتا منجر به نتیجه منفی محرومیت دیجیتال[2] کودکان شود.

انواع خطرات آنلاین

«پورنوگرافی»[3]، «زورگیری»[4]، «سکستینگ»[5]، «ملاقات برخط و تماس آفلاین»[6]، «سواستفاده از داده­های شخصی»[7]و «اعتیاد اینترنتی»[8] از شناخته شده‌ترین خطرات آنلاین محسوب می­شوند. هر چند محتواها و موقعیت‌های غیراخلاقی برجسته‌ترین خطر آنلاین برای کودکان محسوب می‌شوند؛ اما بایستی در نظر داشت که کودکان در فعالیت آنلاین خود به طیف وسیعی از اطلاعاتی دسترسی دارند و محتواهای غیراخلاقی تنها بخشی از داده­های نامناسب برای کودکان هستند و بایستی به خطراتی همچون مشاهده تصاویر خشن، گفتگوهای سیاسی و عقیدتی بالاتر از سطح توان تحلیلی کودکان را جزو اطلاعات نامناسب و خطرات آنلاین دسته‌بندی کرد.

طرح کودک آنلاین اتحادیه اروپا خطر آنلاین را در چهار دسته خطرهای خشن[9]، خطرهای غیراخلاقی[10]، خطرات حریم خصوصی[11] وخطرات تماسی[12] گروه‌بندی کرده است (لیوینگستن و هلسپر، 2008). یونیسف (2017: 72) و آفکام (2014: 18) بر اساس گزارش بایرون[13]، خطرات آنلاین را بر اساس نقش کودک در سه دسته محتوایی[14]، تماسی[15] و رفتاری[16]  قرار داده­اند که هر یک از آنها می­تواند ماهیت تجاری، پرخاشگرانه/تهاجمی[17] یا جنسی داشته باشند.

«خطرات محتوایی» دربرگیرنده موقعیت­هایی است که کودک در معرض محتواهایی ناخوشایند و نامناسب (تصاویر جنسی، پورنوگرافی و خشن) قرار می­گیرد. تبلیغات نژادپرستانه، تبعیض­آمیز یا محرک نفرت و اشاعه رفتارهای ناسالم و خطرناک مانند خودآزاری، خودکشی و بی­اشتهایی در این دسته قرار می­گیرند. در این دسته از خطرها کودک به عنوان گیرنده[18] در معرض محتواهای بالقوه مضر قرار می­گیرد.

«خطرات تماسی» دربرگیرنده موقعیت­هایی که کودک در ارتباطات پرریسک مشارکت می­کند مانند اینکه همراه یک بزرگسال برای اهداف جنسی با کودکی ارتباط برقرار کند، یا به همراه افرادی تلاش کنند که کودک دیگری را در جهت شرکت در رفتارهای خطرناک یا ناسالم تشویق کنند. در این حالت کودک به عنوان مشارکت­کننده[19] با درگیر شدن در ارتباطات آنلاین در معرض آسیب قرار می­­گیرد.

«خطرات رفتاری» دربرگیرنده موقعیت­هایی است که کودک به گونه­ای رفتار می­کند که در ایجاد یک خطر تماسی یا محتوایی شریک می­شود. این ممکن است شامل کودکانی شود که مطالب تنفرآمیز در مورد کودکان دیگر یا مطالب محرک نژادپرستی و تصاویر جنسی را تولید و توزیع می­کنند. کودک در این دسته از خطرها نقش فعال در تولید خطر برای دیگران و نقش بازیگر[20] را دارد.

آسیب آنلاین[21]

شناخت تفاوت میان دو مفهوم «خطر دیجیتال»[22] و «آسیب دیجیتال»[23] در مطالعه مصرف رسانه­ای کودکان اهمیت زیادی دارد، چرا که در معرض خطر بودن لزوما منجر به آسیب نمی­شود. بایستی این را در نظر داشت که خطر با احتمال خاص و بزرگی از آسیب همراه است، اما شناسایی خطر آنلاین به معنای وقوع آسیب نیست و همه کاربران در شرایط یکسان به مانند هم تحت تاثیر قرار نمی‌گیرند. همانطور که اولریش بک می­گوید خطر آنلاین ناگزیر نیست، بلکه نتیجه طراحی انسان است و مدیریت خطر در چنین مواقعی می­تواند بسیار فعال و واکنشی باشد و می­تواند بر اقدامات فرد (کاربر) یا طراحی محیط­های فنی- اجتماعی (سایت­ها و خدمات آنلاین) یا هر دو توجه کند. در واقع ممکن است خطر قابل قبول یا تا حدی تحمل شود و لذا کاری انجام نشود یا موانع سیاسی یا اقتصادی وجود داشته باشد که ربطی به ارزیابی خطر ندارند (لیوینگستن، 2013: 17).

مطالعاتی مانند مطالعه «کودک برخط اتحادیه اروپا» نشان می­دهد که خطر لزوما منجر به آسیب نمی­شود، لیوینگستن (2013: 23-22) مدیر پروژه کودک برخط اتحادیه اروپا می­گوید: در معرض خطر برخط بودن به معنای آسیب دیدن نیست و شرایطی که در معرض خطر بودن منجر به آسیب شود، بسیار پیچیده است[24]. برای محاسبه اینکه چه زمان و چرا برخی از کودکان در مقابل خطرات برخط آسیب­پذیر هستند بایستی به محیط شخصی و محیط فنی- اجتماعی­ای که کودکان در آن قرار دارند، توجه کرد. بر طبق تعریف این پروژه هنگامی که کودک احساس کند که به زحمت افتاده یا قرار گرفتن در معرض محتوایی سبب ناراحتی وی شده است می­توانیم از آسیب صحبت کنیم. در تحقیق سال 2009 اتحادیه اروپا طیف گسترده­ای از واکنش کودکان به دیدن محتوای غیراخلاقی گزارش شد: بعضی کودکان به آن اهمیتی نداده بودند، برخی به نظرشان خنده­دار و بامزه بود و برخی آرزو کرده بودند که دیگر این محتوا را نبینند (استاکسرود و لیوینگستون، 2009: 13-12).

لیوینگستون (2013) با ایجاد تمایز میان خطر دیجیتال و آسیب دیجیتال، نشان می­دهد که حوزه خطر آنلاین کودکان با مسائل خاصی برای اندازه­گیری تهدید و همچنین آسیب روبه­رو است و رابطه میان خطر و آسیب در فضای آنلاین ناشناخته است.

منابع:

• بک، اولریش (1397) جامعه خطر، ترجمه رضا فاضل و مهدی فرهمندنژاد، تهران: نشر ثالث.
• Campbell, S., (2005) Determining overall risk, Journal of Risk Research, 8, 569-581.
• Livingstone, Sonia (2013) Online Risk, harm and vulnerability: reflections on the evidence base for child Internet safety policy,
• Livingstone, Sonia and Helsper, Ellen (2008) Parental mediation and children’s Internet use. Journal of broadcasting & electronic media, 52 (4). pp. 581-599.
• Report of  Ofcom (2014) Children’s online behavior: Issues of risk and trust. Qualitative research.
• Report of Unicef (2017) children in a digital world, the state of the worlds children 2017.
• Staksrud, Elisabeth and Livingstone, Sonia (2009) Children and online risk: powerless victims or resourceful participants? Information, communication and society, 12 (3). pp. 364-387.

[1] . Online Risk

[2] . Digital Exclusion

[3] . Pornography

[4] . bullying/ Cyberbullying

[5] . Sexting

[6] . Meeting online contacts offline

[7] . Personal Data Misused-abuse

[8] . Excessive Internet Use

[9] - Violet Risks

[10] - Pornographic Risks

[11] - Privacy Risks

[12] - Contact Risks

[13] . Byron Review

[14] - Content Risk

[15] - Contact Risk

[16] - Conduct Risk

[17] - Aggressive

[18] - Child as recipient

[19] - Child as participant

[20] - Child as actor

[21] . Online Harm

[22] . Digital Risk

[23] . Digital Harm

[24].. لیوینگستون (2013: 21) برای آسیب سه بعد نوع، شدت و طول عمر در نظر می‌گیرد.