نقشه‌نگاری مداخله

نقشه‌نگاری مداخله

  Intervention Mapping

داود مهرابی

هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات

d.mehrabi@ihcs.ac.ir

مقدمه

نقشه‌نگاری مداخله به عنوان پاسخی به عدم وجود یک چارچوب جامع برای توسعه برنامه‌های ارتقاء سلامت توسعه داده شد و هدف از انجام آن توسعه بهترین مداخله ممکن است. نقشه‌نگاری مداخله همچنین می‌تواند در تطبیق مداخلات موجود به جمعیت و محیط‌های جدید کمک کند، و یک طبقه‌بندی از روش‌های تغییر رفتار برای تهیه محتوای مداخله فراهم می‌کند. اصول ارتباطات سلامت راهبردی دارای هشت ویژگی مشخص شامل 1) نتیجه محور بودن[1]، 2) علم محور بودن[2]، 3) عملکرد در بیش از یک سطح زیست بوم[3]، 4) مشارکتی[4]، 5) کاربر محور بودن[5]، 6) منفعت محور بودن[6]، 7) توزیع شده[7]، و 8) چند کانالی / رسانه ای[8] است. برای ساخت یک برنامه مداخله ای این ویژگی ها باید در آن وجود داشته باشند. نقشه نگاری مداخله که عبارت انگلیسی آن تحت عنوان IM نیز شناخته می شود، در ذیل علم محور بودن این اصول قرار دارد و پروتکلی برای توسعه برنامه‌های ارتقاء سلامت مبتنی بر نظریه و شواهد محسوب می شود (پراوانتا، نلسون، پروانتا، و هارنر، 2011).

تاریخچه نقشه نگاری مداخله  

از نظر تاریخی، نقشه‌نگاری مداخله برای نخستین بار در سال ۱۹۸۸ توسط بارتولومیئو، پارسل و کوک[9] با یک مقاله در مجله آموزش سلامت و رفتار معرفی و توسعه داده شد. اولین نسخه از کتاب نقشه‌نگاری مداخله به همراه گوتلیب[10] و سه نویسنده دیگر در سال ۲۰۰۱ منتشر شد و پس از آن نسخه های دیگری از این کتاب تاکنون منتشر شده که نویسندگان دیگری نیز به جمع نویسندگان پیشین افزوده شده اند. نقشه‌نگاری مداخله با موفقیت در محیط‌های مختلف در زمینه ارتقاء سلامت با طیف گسترده‌ای از رفتارها و جمعیت‌های مختلف بکار رفته و ممکن است به برنامه‌ریزان در توسعه مداخلات مبتنی بر نظریه و شواهد برای ترویج رفتارهای سلامت کمک کند. به طور مشخص‌تر، نقشه‌نگاری مداخله تضمین می‌کند که الگوی‌های نظری و شواهد تجربی راهنمای برنامه‌ریزان در دو حوزه: (۱) شناسایی عوامل رفتاری و بوم شناختی مربوط به یک مسئله هدف، و (۲) انتخاب مناسب‌ترین روش‌های نظری و کاربردهای عملی برای پرداختن به تعیین کننده‌های شناخته شده است (کوک، لو، پیترز، و رویتر، 2011).

چشم‌انداز نقشه نگاری مداخله

نقشه نگاری مداخله با سه چشم‌انداز 1): یک رویکرد بوم شناختی، 2) مشارکت همه ذینفعان، و 3) استفاده از نظریه‌ها و شواهد مشخص می‌شود و فرایند برنامه‌ریزی برنامه‌های ارتقاء سلامت را در شش گام شرح می‌دهد:

گام ۱: الگوی منطقی مسئله ( ایجاد و کار با یک گروه برنامه‌ریزی، انجام نیازسنجی برای ایجاد الگوی منطقی مسئله، شرح بستر مداخله شامل؛ جمعیت، محیط‌ها و جامعه، بیان اهداف برنامه)

گام ۲: پیامدها و اهداف برنامه- الگوی منطقی تغییر (بیان پیامدهای مورد انتظار رفتاری و محیطی،تعیین اهداف عملکردی برای پیامدهای رفتاری و محیطی، انتخاب تعیین‌کننده‌های پیامدهای رفتاری و بوم شناختی، ساخت ماتریس اهداف تغییر، ایجاد الگوی منطقی تغییر)

گام ۳: طراحی برنامه ( تولید تم، مؤلفه‌ها، دامنه و توالی برنامه، انتخاب روش‌های تغییر مبتنی بر نظریه و برشواهد، انتخاب یا طراحی کاربردهای عملی برای روش‌های تغییر)

گام ۴: تولید برنامه ( اصلاح ساختار و سازمان برنامه، تهیه برنامه‌هایی برای مواد برنامه، پیش‌نویس پیام‌ها، مواد و پروتکل‌ها، پیش آزمون، اصلاح و تولید مواد)

گام ۵: طرح پیاده‌سازی برنامه( شناسایی کاربران بالقوه برنامه (پیاده‌سازان، اتخاذکنندگان و پایدار کنندگان) ،بیان پیامدها و اهداف عملکردی برای استفاده از برنامه ،ساخت ماتریس اهداف تغییر برای استفاده از برنامه، طراحی مداخلات پیاده‌سازی)

گام ۶: طرح ارزشیابی (نوشتن پرسش‌های ارزشیابی فرایند و اثر، توسعه شاخص‌ها و مقیاس‌ها برای ارزیابی، مشخص کردن طراح ارزشیابی، تکمیل طرح ارزشیابی)

اگرچه در ظاهر ممکن است نقشه‌نگاری مداخله به عنوان یک سری از گام‌هایی که یکی پس از دیگری قرار می‌گیرند، به نظر برسد اما فرآیند برنامه‌ریزی به صورت تکراری (به جای خطی) انجام می‌شود. بدین معنا که برنامه‌ریزان برنامه بین وظایف و گام‌ها حرکت به عقب و جلو انجام می‌دهند. این فرآیند همچنین فزاینده است، یعنی هر مرحله بر اساس گام‌های قبلی انجام می‌شود و عدم توجه به یک مرحله خاص ممکن است به اشتباهات و تصمیمات نامناسب منجر شود (پراوانتا و همکاران، 2011؛ کوک و همکاران، 2015).

نقشه نگاری مداخله با استفاده از اصطلاح "اهداف عملکرد"[11]  تعریف دقیقی از اینکه انتظار شما از دریافت‌کنندگان مداخله انجام چه اقداماتی است، ارائه می‌دهد. نقشه نگاری مداخله همچنین در انتخاب یک روش نظریه محور و راهبرد اقدام[12] به منظور دستیابی به اهداف عملکرد، توضیح صریح و روشنی دارد. بر اساس، نقشه نگاری مداخله، روش های نظریه محور از تحقیقات تجربی مبنی بر چگونگی شکل‌گیری تغییرات در رفتارهای افراد و گروهها اخذ می‌شوند. یک راهبرد اقدام این روش‌ها را در مداخله‌های مورد نظر بکار می‌گیرد. برای مثال، داستان‌های ایفای نقش[13] راهبردهای اقدامی هستند که بر اساس سازه یادگیری نیابتی[14] از نظریه شناخت اجتماعی ساخته شده است. در نهایت، راهبردهای اقدام می‌توانند با ساخت محتوای مشخص، از طریق فعالیت‌ها و یا کانال‌های مختلفی مانند گروه‌های تئاتر، داستان‌های تصویری و برنامه‌های رادیو و تلویزیونی به مخاطب ارائه شوند. برای روشن‌تر شدن این فرایند، در گام نخست بر اساس نظریات موجود سازه یادگیری نیابتی انتخاب می‌شود که راهبرد اقدام آن سرگرمی آموزشی[15] است، سپس با روایت داستان‌های ایفای نقش از طریق رسانه‌های مختلف، در جهت دستیابی به اهداف مورد نظر مداخله تصمیم‌گیری می‌شوند (پراوانتا و همکاران،2011).

محدودیت ها و مزایایی نقشه نگاری مداخله

اگرچه نقشه‌نگاری مداخله به عنوان یک ابزار مفید برای طراحی برنامه‌ها، در نظرگرفته شده‌، اما درک این نکته لازم است که انجام آن فرایندی پیچیده و وقتگیر است، همین امر مشکل بودن تغییر رفتارهای مرتبط با سلامت را منعکس می‌کند. بسیاری از محققان و اندیشمندان، نقشه‌نگاری مداخله را به عنوان رویکردی پیچیده، نیازمند تخصص بالا، برخورداری از توان کافی برای مقابله با مشکلاتی که در مسیر انجام آن وجود دارد و همچنین فرایندی وقتگیر توصیف کرده اند. با وجود این انتقادات، محققان و نویسندگان زیادی به مفید بودن این فرایند در توسعه مداخلات سطح بالا اذعان کرده‌اند، که نشان می‌دهد مزایای این فرایند در قبال مشکلات و محدودیت‌هایی که در مسیر انجام آن وجود دارد، بیشتر است. علاوه بر این، اگرچه، نقشه‌نگاری مداخله در زمینه ارتقاء سلامت توسعه یافته، اما می‌توان در زمینه‌های دیگر، مانند ترویج حفاظت از انرژی و مصرف صحیح منابع انرژی نیز از آن استفاده کرد (کوک و همکاران، 2011).

منابع:

Bartholomew Eldridge, L. K., Markham, C. M., Ruiter, R. A. C., Fernàndez, M. E., Kok, G., & Parcel, G. S., 2016. Planning health promotion programs; an Intervention Mapping approach, 4th Ed. San Francisco, CA: Jossey-Bass. ISBN 978-1119035497

Kok, G., Gottlieb, N. H., Peters, G.-J. Y., Mullen, P. D., Parcel, G. S., Ruiter, R. A. C., Fernández, M. E., Markham, C., & Bartholomew, L. K. (2015). A Taxonomy of behavior change methods; an Intervention Mapping approach. Health Psychology Review, accepted author version posted online. DOI:10.1080/17437199.2015.1077155

Kok, G., Lo, S.H., Peters, G-J.Y. & Ruiter, R.A.C., 2011. Changing energy-related behavior: An Intervention Mapping approach. Energy Policy, 39, 5280-5286. DOI: 10.1016/j.enpol.2011.05.036

Parvanta, C., Nelson, D. E., Parvanta, S., Harner, R. N., (2011). Essentials of Public Health Communication, 1^st ed. USA: Jones & Bartlett Learning. ISBN 978-0-7637-7115-7