مصرف رسانه‌های اجتماعی و انجام رفتارهای پرخطر

دکترداود مهرابی، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در نشست هفته پژوهش پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات به بحث در مورد مصرف رسانه‌های اجتماعی و انجام رفتارهای پرخطر پرداخت و گفت:تأثیر رسانه‌ها بر رفتار همواره مورد توجه محققان بوده است. با توجه به گسترش استفاده از رسانه‌های اجتماعی، تحقیقات مختلفی به تأثیر احتمالی این رسانه‌ها بر انجام رفتارهای پرخطر بین گروهای مختلف سنی به ویژه نوجوانان و جوانان پرداخته‌اند. بروز رفتارهای پرخطر در این رده سنی می‌تواند آسیب‌های اجتماعی را تقویت نموده و بر هنجارهای اجتماعی تأثیر منفی بگذارد. میزان استفاده از رسانه‌های اجتماعی و خطراتی که در کنار مزایای این قبیل رسانه ها وجود دارد،  باعث شده بروز بخشی از این رفتارهای پرخطر به استفاده از رسانه‌های اجتماعی نسبت داده شود. با وجود این، تاکنون مطالعات کافی به بررسی این تأثیر نپرداخته و ناکافی بودن ادبیات موجود و مستندات علمی در این حوزه مانع مهمی در سیاستگذاری‌ها، آگاهی مردم، و همچنین طراحی برنامه‌های پیشگیرانه به ویژه توسط متخصصان ارتباطات سلامت محسوب می‌شود.  

بر اساس اصول بکارگیری پیامهای اقناعی به ویژه در حوزه ارتباطات سلامت می‌توان بیان کرد که صِرفِ بیان احتمال وقوع رفتارهای پرخطر در رسانه‌های اجتماعی (ارائه اطلاعات) به تنهایی نمی‌تواند باعث شکل‌گیری اقدامات موفقیت‌آمیز با هدف اجتناب از این قبیل رفتارها شود، بلکه نیاز است مستندات علمی قابل توجیهی از طریق روش‌های مختلفی همچون انجام پژوهش‌ها به منظور طراحی مداخلات اثرگذار فراهم شوند. بر این اساس، این پژوهش با تمرکز بر رابطۀ بین الگوی مصرف رسانه‌های اجتماعی و انجام رفتارهای پرخطر در میان نوجوانان و جوانان انجام شد.

نتایج این مطالعه که داده‌های آن در فصل بهار سال 1400 به صورت آنلاین جمع‌آوری شد، نشان می‌دهد که در خصوص استفاده روزانه از رسانه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌های پیام‌رسان، سه رسانه شامل اینستاگرام، واتساپ، و تلگرام بیشترین وقت کاربران را به خود اختصاص دادند. استفاده از اپلیکیشن‌های بله، ایتا، آی گپ، کلاب هاوس، و سیگنال در رتبه‌های بعدی قرار داشتند.

داده‌های گردآوری شدۀ این مطالعه از یک نمونه 406 نفری نشان می‌دهد حدود نیمی از پاسخگویان شب‌ها از این شبکه‌های اجتماعی و اپلیکشین‌ها استفاده می‌کنند. کاربران به طور عمده از تلفن همراه به منظور دسترسی به شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌های پیام‌رسان استفاده می‌کنند. انگیزه استفاده از شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌های پیام‌رسان نیز نشان می‌دهد که دستیابی به اطلاعات، انگیزه اصلی استفاده از چنین فناوریهایی است و پس از آن نیز استفاده از مطالب سرگرم کننده، رفع بی‌حوصلگی، و برقراری ارتباطات شخصی از جمله دیگر انگیزه‌های استفاده از رسانه‌های اجتماعی معرفی شده‌اند.

پژوهش حاضر همچنین با استفاده از نظریه‌های ارتباطات به بررسی این موضوع پرداخته است که آیا تعاملات اجتماعی، سرگرمی، وقت گذرانی، آگاهی بخشی، و سهولت استفاده از رسانه‌های اجتماعی می‌توانند تعیین‌کنندۀ انجام رفتارهای پرخطر بین نوجوانان و جوانان باشند، و اینکه نقش هنجارهای اجتماعی در این فرایند احتمالی چگونه است؟ در واقع، هنجارهای اجتماعی به دو دسته توصیفی  و دستوری  تقسیم بندی می شود. هنجارهای توصیفی را می‌توان درک نوجوانان از وجود یک رفتار در بین همسالان خود دانست. هنجارهای دستوری که به آنها ناهی و یا نهی کننده هم گفته می شود به عقاید در مورد تأیید یا رد یک رفتار در بین همسالان گفته می‌شود. هنجارهای توصیفی و دستوری در مجموع باورهای ذهنی نوجوانان در مورد رفتار و تأییدیه همسالانشان است و بنابراین ممکن است که این هنجارها بر اساس درک نادرست از هنجارهای همسالان باشد. مطالعات زیادی با استناد به این نظریه بیان کرده‌اند که رفتارهای مشکل ساز نوجوانان تحت تأثیر هنجارهای توصیفی یا دستوری همسالانشان است. افراد از ترس انزوا و جدایی از یک گروه سعی می کنند که هنجارهای درک شدۀ (که ممکن است با واقعیت منطبق نباشد) آن گروه را بپذیرند.

تحلیل‌های آماری انجام شده در مطالعه حاضر نشان می‌دهند که بین تعامل اجتماعی، جستجوی اطلاعات، وقت‌گذرانی، و سرگرمی با انجام رفتارهای پرخطر رابطه‌ای قابل قبولی که بتوان از آن در مداخلات کاهش احتمالی چنین رفتارهایی استفاده کرد، وجود ندارد. در مقابل، بر اساس نتایج به دست آمده، بین سهولت استفاده از رسانه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌های پیام‌رسان با انجام رفتارهای پرخطر دارای ارتباط معناداری مشاهده شد. هنجار‌های اجتماعی درک‌شدۀ رایج در بین نوجوانان و جوانان نیز در رابطه بین سهولت استفاده از رسانه‌های اجتماعی و بروز رفتارهای پرخطر دارای نقش واسطه‌ای است. سهولت دسترسی به شبکه‌های اجتماعی در مطالعه ونته و همکاران (2020) نیز مورد توجه قرار گرفته است. این محققان بیان کرده اند که با توجه به گزارش‌هایی در خصوص استفاده از این رسانه‌ها، نگرانی در خصوص مشارکت در رفتارهای پرخطر نیز وجود دارد. در مطالعه‌ای دیگر، ماناگو و همکاران (2008) دریافتند که سهولت ارتباطات در شبکه‌های اجتماعی (به عنوان زیر مجموعه‌ای از رسانه‌های اجتماعی) به کاربران اجازه می‌دهد که با شمار زیادی از کاربران دیگر از قبیل دوستان در سطوح مختلف (دوران مدرسه، افرادی که در مهمانی‌ها با آنها شده بودند، دوستانِ دوستان، و ...) ارتباط دائم داشته باشند. این  نوع ارتباطات باعث شده که هر یک از این کاربران در پروفایل خود به طور میانگین 185 دوست داشته باشند. آنها این شبکه بزرگ را دوستان را به عنوان "چرخه دوم دوستان " معرفی نمودند، گروهی که به گفته کاربران نه ملاقاتی با آنها صورت می‌گیرد و نه تماسی با آنها برقرار می‌شود. وجود چنین تعاملاتی می‌تواند در سمت و سو دادن به رفتار کاربران اثرگذار باشند.

لازم به ذکر است که مطالعه حاضر به دلیل شیوع کرونا که امکان گفتگوی حضوری با نمونۀ مورد نظر را تا حدی غیرممکن ساخته بود، ضرورتاً از روش آنلاین به منظور گردآوری داده‌های مطالعه حاضر استفاده کرده است. به رغم نقاط قوت روش آنلاین، محدودیت‌هایی در تعمیم‌پذیری نتایج به دست آمده از این روش وجود دارد. پرسشهای مرتبط با دیدگاه دوستان و همسالان نسبت به رفتارهای پرخطر و یا پرسش از افراد در خصوص انجام رفتارهای پرخطر شاید با در نظر داشتن بحث مطلوبیت اجتماعی، نوعی تردید نسبت  به صحت پاسخ ها ایجاد نماید. لذا توصیه می‌شود به منظور دستیابی به نتایج قابل اعتمادتر، بررسی نمونه‌هایی که رفتار پرخطری از آنها سرزده باشد، مورد توجه محققان قرار گیرد تا منبع شناخت جامع‌تری به منظور اثرگذاری احتمالی این فناوری ها بر رفتارهای پرخطر ایجاد شود.

منابع:

Manago, A. M., Graham, M. B., Greenfield, P. M., & Salimkhan, G. (2008). Self-presentation and gender on MySpace. Journal of Applied Developmental Psychology, 29, 446-458. doi:10.1016/j.appdev.2008.07.001

Vente, T., Daley, M., Killmeyer, E., & Grubb, L. K. (2020). Association of Social Media Use and High-Risk Behaviors in Adolescents: Cross-Sectional Study. JMIR pediatrics and parenting, 3(1), e18043-e18043. doi:10.2196/18043