دانشگاه ایرانی : خوانش از کتاب دانشگاه، ارتباطات و توسعه ملی در ایران

پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات به مناسبت هفته پژوهش و به عنوان قدردانی از تلاش های علمی و انسانی آقای دکتر هادی خانیکی مبتنی بر کتاب « دانشگاه، ارتباطات و توسعه ملی در ایران » به بررسی مفهوم دانشگاه ایرانی از منظر مجید تهرانیان پرداخت. این کتاب مجموعه ای از پژوهش­ها و مقالات دکتر مجید تهرانیان و ترجمه دکتر هادی خانیکی است که توسط پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم منتشر شده است.

اهمیت یادآوری مفهوم دانشگاه ایرانی در این برهه زمانی دوجانبه عام و خاص است: از یک سو، لازم است که به مفهوم، نقش و کارکرد علم، از جمله فضای آکادمی ایران توجه دقیق داشته باشیم و ضروری است که به پژوهش­های پیشین توجه کنیم. از سوی دیگر، اهمیت خاص خوانش این کتاب به جایگاه دکتر تهرانیان به عنوان اولین رئیس این پژوهشکده مربوط است که منشاء آن به سال 1353 و تاسیس پژوهشکده با عنوان علوم ارتباطی و توسعه ایران برمی­گردد.

تهرانیان برای نظریه پردازی درباره دانشگاه ایرانی، سیر تحول مفهوم و واقعیت دانشگاه در جهان را در سه مرحله توضیح می دهد:

الف) دانشگاه در جامعه سنتی که آموزش عالی را در خدمت علم، زهد و پارسایی می دانست و وظیفه آموزش عالی پرورش نخبگان سیاسی، اداری، و نظامی بود. دانشگاه در جامعه سنتی به آموزش هنرهای آزاد مشغول بود.

ب) دانشگاه در جامعه صنعتی که آموزش عالی وظایف سنتی، دینی، آموزشی و پرورشی داشت. آموزش حرفه ها، ایجاد خدمات پشتیبانی توسعه اقتصادی و اجتماعی، و پیشبرد علوم و فنون وظایف جدید دانشگاه بود. در روش آموزش نیز گرایش به سمت آزمایش و تجربه و کارورزی وجود داشت. در این دوره به دلیل افزایش تقاضا دانشگاه ها درهای خود را به روی تمام طبقات باز کردند و جنبه اشرافی خود را از دست دادند. دانشگاه ها به میدان برخورد آراء و عقاید ناهمساز هم تبدیل شدند و حفظ تعادل میان انضباط علمی و آزادی بیان موضوع مهم دانشگاه ها بود.

ج) دانشگاه در جامعه فراصنعتی: اهمیت کارهای اطلاعاتی در اثر پیشرفت فناوری های نوین موجب شده تا آموزش عالی دچار تغییر شود. جایی برای آموزش مداوم در سراسر زندگی و متناسب با نیازها بشود. آموزش تا بالاترین سطوحش، همکانی شود. آموزش عالی از سرمایه گذاری برای ایجاد امکان درآمد بیشتر به کالای مصرفی پایدار برای افزایش کیفیت زندگی تبدیل شود. آموزش تحت تاثیر علایق دانشجویان (گروه های اقلیت) و علائق اساتید (مارکسیسم، پسامدرنیم و ..) حرکت کند. در این دوره به دلیل کاهش سرمایه گذاری دولت و بخش خصوصی در دانشگاه ها، شهریه ها افزایش یافته اند.

متناسب با این تحولات در ایران هم مفهوم دانشگاه و انتظار از آن تغییر کرده است. تهرانیان پس از توضیح درباره جندی شاپور و عصر طلایی پیشرفت علمی مسلمین، دوره رشد تصوف و بافتار اجتماعی این رویدادها، نظام جدید آموزش عالی در ایران را شرح می دهد.

طبق نظر تهرانیان می توان گفت تا عصر پهلوی نگاه به غرب و علم آنها در بین حاکمان ایرانی با خودبزرگ بینی توام بوده است. سیاست موازنه ناشی از قدرت فزاینده روس ها و انگلیسی ها به نفع سنتی نگه داشتن ایران تمام شد و ظهور میهن پرستانی چون عباس میرزا و امیر کبیر موجب ورود علم مدرن به ایران شد که دارالفنون نماد آن است. برای رعایت سیاست موازنه، اساتید این دانشگاه نه روسی و نه انگلیسی بودند بلکه از فرانسه و اتریش استخدام شدند. غلبه رویکرد فرانسوی و الگو گرفتن اولین دانشگاه ایران یعنی دانشگاه تهران از دانشگاه های فرانسه که با برتری نظریه بر عمل، سخنرانی بر بحث و گفتگو و تجربه آزمایشگاه، تفکیک رشته ای به جای برنامه های میان رشته ای همراه بود، برای شرایط ایران مناسب نبود و ثمر نداد. نتیجه، آموزش طوطی وار، نمره گرایی و مدرک گرایی بود.

در نهایت تهرانیان ایده آل تایپ دانشگاه ایرانی را واجد؟ ویژگی تعریف می کند:

1. در نیازهای ملموس و واقعی کشور ریشه داشته باشد.
2. از نخبه گرایی پرهیز کند.
3. فرا رفتن از تربیت نیروی انسانی برای رفع نیاز دستگاه های اداری
4. توجه به تربیت نیروی انسانی ماهر طبق نیازهای روز جامعه
5. جایگزینی اشتغال حین آموزش با آموزش حین اشتغال
6. انجام پژوهش های بنیادی و کاربردی برای ارائه رهنمودهایی جهت انتخاب سیاست ها و کارافزارهای توسعه ملی
7. زنده کردن سنت قدیمی اجتهاد
8. پرداختن به مسائل توسعه اقتصادی و اجتماعی