ترس و توسعه نیافتگی

منصور ساعی

سال 1378 در دانشکده علوم اجتماعی علامه طباطبایی دانشجوی کارشناسی روزنامه نگاری بودم. ترم پاییز بود و مرحوم دکتر جواد یوسفیان «تاریخ اجتماعی ایران» را به ما درس می داد. سرطان او را لاغر و نحیف کرده بود اما عشق به مبادله آموخته هایش با دانشجویان او را به دانشکده می کشاند. یک روز در کلاس بحثی را در مورد «ترس و توسعه نیافتگی» مطرح کرد و ریشه های آن را با مفاهیم استبداد تاریخی و فرهنگی حکومت و جامعه ایرانی و نوع تربیت و جامعه پذیری نسل ها و فرزندان در یک فضای خشونت زده و ترس آلود در خانواده و جامعه تبیین کرد. آن روز دکتر یوسفیان به ما گفت، شما که در فردای این جامعه، پدر یا مادر می شوید یا رئیس، معلم و حاکم می شوید، زمینه و فضا و ابزارهای ترس فرزند از والدین، ترس حکومت شونده از حکومت کننده، ترس دانش آموز از معلم، ترس کارمند از رئیس و... را از بین ببرید. هنوز بعد از 23 سال نکات ارزشمند استاد در ذهنم است. اما چرا استاد اینچنین بر مفهوم رابطه ترس و توسعه پافشاری می کرد.

ترس یعنی نمی توانم آنچه را که فکر می کنم بیان و ابراز کنم. ترس یعنی اینکه مبادا چیزی بگویم یا رویا، آرمان و آرزویی را بیان کنم که برخلاف سنت ها و ایدئولوژی ها وارزش های رایج و منافع و اولویت دیگران باشد. ترس یعنی خودسانسوری. ترس یعنی خودخوری. ترس یعنی نابودن کردن عزت نفس، اعتماد به نفس، خلاقیت و شکوفایی فکری یک فرد و جامعه. ترس نسلی را به تباهی می کشد و افسرده می کند. ترس مانع دیده شدن و شنیده شدن و اظهار وجود یک فرد می شود. در جامعه ای که ترس وجود دارد، رویا می میرد، امید خاموش می شود، شادی و رضایت رخت برمی بندد.

ترس مانع گفتگو و تعامل و ارتباطات انسانی افقی وترغیبی می شود، ترس ارتباطات آمرانه و عمومی با هدف حذف دیگری را دنبال می کند. ترس باعث طرد دیالوگ با هدف درک و کشف دیگری می شود، ترس ترویج مونولوگ با هدف تغییر دیگری است.

ترس مانع پذیرش دیگری به عنوان یک هویت مستقل و اصیل فهمنده است، ترس عامل و خالق یک موجود مطیع و فرمانبر است. ترس مانع انتقاد و مدارا و تربیت ارتباط گران و شهروندانی کنشگر و امیدوار و ارزش آفرین و ثروت آفرین است. ترس عامل هجران و جدایی و فرار مغزها و استعدادها و سرمایه های ملی است.ترس مانع توسعه است.

حذف ترس به شکل گیری جوامع و خانواده های مدنی و دموکراتیک منجر می شود. جوامعی که در آن نسل های نو بتوانند نسل های قبل خود را نقد کنند و از آنان نترسند، بلکه آنها را دوست داشته باشند و بتوانند با آنها در یک گفت‌وگوی متقابل قرار‌ گیرند. در جوامع بدون ترس، انسجام و همدلی بالاست و در آن افراد یاد می‌گیرند که به غیر از خود دیگری را هم ببینند، بفهمند و بپذیرند.

در یک جامعه استبدادزده و ترسیده، نسل دموکراتیک تربیت نمی‌شود و قدر مسلم در پی آن یک جامعه دموکراتیک هم ایجاد نمی‌شود. در جوامع بدون ترس همه می‌تواند فکر، نقد، نظر و اندیشه‌ و اعتراضش را راحت بیان کند و اندیشه‌های متفاوت و متضاد را بپذیرد. ترس مانع همزیستی، همدلی، مشارکت، همکاری و تعامل بین دو فرد، دو گروه یا دو نسل در جامعه است. ترس مانع مبادله مهارت ها و تجربه ها و خلق معناها و احساسات و دیدگاه ها و آرمان های با دیگران و شکل گیری توافق و تفاهم جمعی است. ترس مانع تفاهم و تعامل بین نسل ها به منظور درک مشترک از مسائل و شکل گیری دغدغه و هدف مشترک برای رویارویی با ظرفیت ها و چالش های فراروی جامعه است.

مهمترین پیامد حذف نشدن ترس در ساحت سیاسی و اجتماعی جامعه ایرانی، توسعه الگوهای رفتاری اقتدار گرایانه و ترس آفرین در جامعه است. وقتی در جامعه ترس و هراس از کنشگری و سخن گفتن و اعتراض وجود دارد، در نتیجه نقد و نظرات اصلاحی شنیده و دیده نمی شود و انحرافات و خطاها و تنش ها در جامعه آنقدر ادامه پیدا می کند تا مردم و جامعه عاصی بشوند و عصیان کنند تا وضع موجود را تغییر دهند. به واقع نبود فضای گفتگوی باز و بدون ترس در یک جامعه در طولانی مدت باعث شورش و خشونت ها و دگرگونی های سیاسی و اجتماعی می شود. 

براین باورم که در جامعه ایران امروز ترسیم یک افق امیدبخش، تدوین و اجرای الگوهای توسعه درون زا و کارآمد، مستلزم حذف زمینه ها و مکانیزم ها و ابزارهای پمباژ ترس و خشونت از سوی دولت و نظام سیاسی در جامعه است. همچنین راه برون رفت از بحران کنونی دولت و جامعه ایران، حذف ترس و زمینه ها و ابزارهای مروج ترس و خشونت در همه ابعاد قضائی، سیاسی، امنیتی و اجتماعی و فرهنگی است.