نشر دانشگاهی ما در روندهای علمی جهان مشارکت ندارد / دیپلماسی علم با پژوهش معنا دارد
نشست «بررسی جایگاه نشر و کتاب دانشگاهی در دیپلماسی علمی» با حضور دکتر عبدالحمید علیزاده، معاون همکاری‌های علمی و سازمان‌های تخصصی مرکز همکاری‌های علمی بین‌المللی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دکتر احمد شاکری، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دکتر سید عبدالامیر نبوی، عضو هیئت‌علمی موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری روز دوشنبه ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ در سرای علمی-فرهنگی داشگاهی سی و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.
در این نشست دکتر شاکری دبیر نشست گفت: به نظر می‌رسد که این بحث در ادامه بحث آسیب شناسی در ترجمه باشد. سوالی که مطرح است این است که کتاب دانشگاهی و مقوله دیپلماسی علمی چه جایگاهی را در حوزه تولید علم و دانش می‌توانند داشته باشند. دیپلماسی علم در حوزه کتاب درواقع تجمیع سه فضا و سه تخصص است: نشر، بین‌الملل و دانشگاه. برای حضور مؤثر در هر کدام از این سه فضا آماده‌سازی و نیز شناسایی بضاعت موجود برای تشکیل و آماده‌سازی تیم‌های شرکت‌کننده بسیار مهم است. به‌عنوان مثال بسیاری از ناشران به لحاظ بین‌المللی ضعیف هستند و اقتصاد نشر آنها به مسائل داخلی گره خورده است اما حوزة دانشگاهی حتی نمی‌داند در بخش و فضای بین‌الملل چه باید کند و ضروری است در این رابطه پیشنهادی برای حضور هدفمندانه این حوزه با ترجمه‌های درست و نیز برای بازاریابی در سطح بین‌المللی تنظیم شود. بنابراین ازآنجایی‌که حمایت از تولید مشترک آثار علمی با مشارکت ناشران بین‌المللی و حمایت از انتشار آثار دانشگاهی به زبان‌های خارجی در سایر کشورها به نوعی می‌توانند با هم همپوشانی داشته باشند، برنامه‌ها و اقدامات مشترکی برای این دو هدف می‌توان مشخص نمود: به‌عنوان مثال شناسایی آثار دانشگاهی ایرانی واجد شرایط برای انتشار در سایر کشورها؛ ایجاد بانک اطلاعاتی از آثار دانشگاهی منتشره اساتید ایرانی داخل کشور یا مقیم خارج؛ استفاده از ظرفیت گرنت (وزارت ارشاد) و پژوهانه (وزارت علوم) در راستای تولید آثار ایرانی دانشگاهی در سایر کشورها؛ استفاده از توان علمی استادان و دانشجویان خارجی حاضر در دانشگاه‌های ایران برای ترجمة آثار؛ و همچنین اختصاص امتیاز و تشویق‌هایی مناسب برای دانشگاه‌ها، اعضای هیئت‌علمی و پژوهشگران برای انتشار آثارشان به زبان‌های دیگر می‌تواند ازجمله اقدامات مربوطه باشد.
در ادامه دکتر نبوی در بخش نخست سخنان خود گفت: این حوزه با یک سلسله سؤالات بدیهی سر و کار دارد. مثلاً آیا دیپلماسی علم و علمی مهم است؟ آیا دیپلماسی در نشر دانشگاهی مهم است؟ آیا ایران باید در این زمینه سرمایه‌گذاری کند؟ قطعاً پاسخ به همه این سؤال‌ها بله است ولی این نوع سؤالات باعث نادیده گرفته شدن سؤالات مهم خواهند شد. یا نباید پرسیده شوند یا اگر قرا است پرسیده شوند به نحوی طراحی شوند که نگاه کاربردی و سیاست‌گرایانه پیدا نکند. حالا سؤال اصلی این است که چگونه این امر صورت بگیرد؟ آنچه در ذهن من است در پس سال‌های همکاری با دوستان وزارت علوم تحقیقات و فناوری و بررسی‌های موردی که همه انجام می‌دهیم این است که باید بین‌المللی سازی همه‌جانبه و دقیق انجام دهیم. اگر همه‌جانبه و دقیق نباشد بحث دیپلماسی علم و جایگاه نشر و کتاب‌های دانشگاهی شناخته نخواهد شد.
وی افزود: سؤال بعدی این است که بین‌المللی سازی آموزش عالی چه معنایی دارد؟ در ابتدا همه فکر می‌کنند پاسخ به این سؤال تبادل بین استاد و دانشجو است اما اولین مرحله بازتعریف تمام سیاست‌ها، برنامه‌ها و فعالیت‌ها در یک چهارچوب بین‌المللی و رعایت این استانداردها است و در آخر تبادل بین استاد و دانشجو قرار می‌گیرد. برای بین‌المللی سازی وقتی ذهنیت بین‌المللی بشود روابط خارجی بین‌المللی و مراودات نیز بیشتر خواهد شد و همین باعث ایجاد پیش‌زمینه و ایجاد رابطه بین بخش‌ها و بخش‌های بین‌المللی با خارج خواهد شد.
نبوی در ادامه گفت: نشر علمی این نیست که چندین کتاب را زیرورو کرد تا مثلاً یک اثر علمی نوشت و بعد نشر آن دانشگاه آن را منتشر کند، به این صورت نشر مشترک و درستی صورت نخواهد گرفت. نشر بین‌المللی زمانی معنا دارد که ما در درون بازده علمی قرارگرفته باشیم و متأسفانه ما در درون زمین علمی دنیا نیستیم. مقصود من جو و فضای کلی علمی است که در ایران بین‌المللی سازی جدی گرفته نشده درنتیجه منجر به رشد نشر دانشگاهی نخواهد شد. وقتی حوزه بین‌المللی جدی گرفته شود هر ناشری نمی‌تواند هر کتابی را به هر شکلی که دلش می‌خواهد چاپ کند. نشر دانشگاهی ما صرفاً مصرف‌کننده است و در بازی علمی و روندهای علمی جهان مشارکت ندارد. متأسفانه چیزی که در پایان نتیجه گرفته می‌شود این است که در بازارهای دنیا که هیچ در بازارهای داخلی هم متأسفانه خیلی اثرگذار نیست.
نبوی ضمن تقدیر از تلاش‌های صورت گرفته و ضمن تشکر از تلاش‌هایی که صورت خواهد گرفت چه در بخش خصوصی و چه در بخش دولتی گفت: گمانم این است تا بین‌المللی سازی علمی جدی گرفته نشود دیپلماسی علمی ما فعال نخواهد شد و تا دیپلماسی علمی فعال نشود کتاب نشر دانشگاهی از جایگاه خاصی برخوردار نخواهد بود.
دکتر شاکری در ادامه نشست گفت: اصولاً کتاب و نشر دانشگاهی در کشور ما متولیان حوزه متفاوتی دارد و هرکسی مسیر خودش را پیروی می‌کند و این‌یکی از دلایل ناکامی‌های ما در این عرصه به شمار می‌رود. یعنی حوزه‌ای که بتوان در آن گفتگو وجود داشته باشد با نشر دانشگاهی نیست که این منجر به تولید کتاب‌هایی می‌شود که به انبارها سپرده خواهند شد.
شاکری افزود: ما ابتدا باید ساختار آن شرایطی را که در آن واقع شدیم تصحیح کنیم تا بتوانیم برای حوزه نشر بین‌المللی نمایندگانی مشخص کنیم. ما در حوزه علوم انسانی هم نتوانستیم افراد توانایی تربیت کنیم که وقتی مشکلات مرتفع شد بتوانیم ارتباط تألیفی برقرار کنیم و متأسفانه کسی وجود این ضرورت را احساس نمی‌کند و اگر هم حس کند از فضای دانشگاهی خارج می‌شود. اصولاً ناشران خارجی هم میدان‌های خاص خودشان را دارند. مشکل اساسی‌تر این است که یک سازمان یا نهادی که بتواند این داده‌ها را جمع‌آوری کند که چقدر این انتشارات ما در بیرون طرفدار دارد را نداریم که درواقع یعنی امکان فهم ارتباط با دنیای بیرون و گفتگوی میان فرهنگی موجود نیست و عنوانی که ما خیلی از جاها از آن به‌عنوان دیپلماسی علمی یاد می‌کنیم دچار نقص و اشکال است.
دکتر عبدالحمید علیزاده در ادامه بحث ارتباطات بین‌المللی گفت: وقتی می‌خواهیم رابطه بین‌المللی از منظر اجتماعی-اقتصادی- فرهنگی یا سیاسی داشته باشیم باید به آداب و استانداردها و اصل‌هایش آگاه باشیم. بهترین نشانه‌ای که در ادبیات ما وجود دارد برای تأیید حرف‌هایم این است که در دوران مدرسه به ما یاد دادند ادب آداب دارد یا در موضوع رانندگی، یا در موضوعات دیگر یک فرآیند، قواعد و استانداردهایی را داراست. ما باید به قواعد بازی مسلط باشیم و آداب این مسیر را بشناسیم اگر این کار را نکنیم منابع نیروی انسانی را از بین خواهیم برد.
وی افزود: ما نیروی انسانی بسیار خوبی داریم که علاقه‌مند به آموزش این نیروها در مسیر بین‌المللی آموزش عالی هستیم. مطالعات نشان داده است که کشورهایی مثل آمریکا یا استرالیا و حتی جدیداً چین سه اصل را به‌عنوان اصول تأثیرگذار در مسیر بین‌المللی‌سازی آموزش عالی تعبیه کرده‌اند: اول اینکه حتماً سند ملی تهیه‌کرده‌اند که در ایران با عنوان سند بالادستی یاد می‌شود، دوم موضوع ایجاد زیرساخت‌هاست و سوم موضوع تسهیل در فرآیندها. کشور ما هنوز در برندینگ که یک مبحث ساده است معرفی نشده است که در مارکتینگ معرفی شود درواقع ما آموزش برندینگ را ندیده‌ایم. هیچ اقدامی در جهت تسهیل فرآیند مسیل بین‌المللی سازی آموزش عالی انجام نداده‌ایم. زیرساخت‌ها آماده نیست در ساخت فرآیندها چابک نیستیم. من نگاه انتقادی به تولید علم دارم ولی در عرصه جهانی این را متوجه شده و باور کردم که آن بخشی از علم مفید و میسر خواهد بود که برای جامعه و تأثیرگذاری اجتماعی خودش ارزش قائل باشد. زمانی ما در این عرصه پیش رو خواهیم بود که به این سه ملاک بشریت-محیط زیست و منابع توجه داشته باشیم.
علیزاده با اشاره به تراز دانشگاهی گفت: تراز دانشگاهی در چهار شاخص عمده شناخته شود که یکی از مهم‌ترین‌هایش تبادل نیروی متخصص دانشجو و استاد است زمانی می‌توانیم صحبت از دیپلماسی علم بکنیم که تراز دانشگاهی کتاب دانشگاهیان منتشر و در آن‌طرف مرزها مورد استناد قرار گیرد. از نشانه‌های آموزش عالی بین‌المللی داشتن خروجی‌ای است که ورودی علمی داشته باشد.
در بخش پایانی گفتگو، عبدالامیر نبوی به موضوع فقدان سیاستگذاری اشاره کرد و گفت: من زمانی سراغ موضوعی خواهم رفت که دغدغه‌ام باشد سیاستگذاری در حوزه نشر و کتاب دانشگاهی دغدغه نیست و قبلاً هم نبوده است. اگر این موضوع دغدغه باشد در سطح مدیران سیاستگذاری وزارت علوم دیگر فقدان سیاست گذاری نخواهیم داشت.
دکتر عبدالحمید علیزاده در پایان گفت: خصوصی سازی بعضی اوقات به‌عنوان برون‌سپاری یاد می‌شود. درواقع اهمیت امر جایگاه نشر و کتاب دانشگاهی در دیپلماسی علمی درست جا نیافتاده است و وقوف کامل بر این موضوع خوب اجرا نگشته است که اگر اهمیت کار تبیین شود باید نگاهمان به کتاب دانشگاهی اصلاح گردد. باید در ترفیع و تشویق کتاب دارای جایگاه ویژه‌ای شده و پتانسیل حضور افراد خارجی در غالب دانشجو در داخل کشور افزوده شود. ما نیازمند تعریف الگو، قالب و تعریف محتوای کتاب هستیم.
در پایان دکتر شاکری به لزوم اجرای برخی اقدامات و برنامه‌های مشترکی برای آشنایی انتشارات و مراکز علمی و دانشگاهی با ظرفیت‌های نشر بین‌المللی و همچنین ترویج و آموزش دانش نشر بین‌الملل برای مراکز دانشگاهی اشاره نمود. وی برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای تولید آثار مبتنی بر استاندارد نشر بین‌الملل؛ تولید درسنامه برای ناشران دانشگاهی برای تولید و عرضة آثار در بازارهای جهانی؛ انجام پژوهش‌های آسیب‌شناسانه در راستای مسائل، مشکلات و الزامات حضور آثار ایرانی در بازارهای جهانی؛ برگزاری نشست‌های تخصصی درخصوص کپی‌رایت و ترجمة زین‌سو؛ برنامه‌ریزی و حمایت از حضور صاحبنظران حوزة نشر بین‌الملل برای ارتقای دانش بومی نشر دانشگاهی؛ و همچنین برگزاری تورهای مشترک در راستای ارتقای دانش نشر و همکاری‌های مشترک را در مسیر بهبود شرایط، ضروری دانست.
نظر شما :