دکتر حمدیه: رسانه ها فرودستان را حقیر و ناتوان نمایش می دهند

دکتر حمدیه: رسانه ­ها فرودستان را حقیر و ناتوان نمایش می­ دهند

نشست «حضور و غیاب فرودستان: فقر و فقرا در رسانه­ های ایرانی» با حضور دکتر سیده زهرا اجاق، دکتر حسین حمدیه و دکتر بشیر معتمدی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. در این نشست دکتر حسین حمدیه دانشجوی دکترای جامعه­ شناسی شهری در دانشگاه برلین آلمان، به تشریح یافته­ های رساله دکتری خویش پرداخت و گفت: «پژوهشی که من انجام دادم، نوعی پژوهش مردم­ نگاری است که به صورت مشاهده میدانی در ۴ محله جنوب شهر تهران یعنی خزانه، دروازه غار، شوش و باغ آذری انجام شده است».

وی افزود: «این محلات، محلات پساصنعتی هستند که حول یک کارخانه شکل گرفته ­اند که به دلایل مختلف این کارخانه­ ها تعطیل شده­ اند. اما اکنون این محلات به تبعیدگاه افرادی تبدیل شده است که کمترین سرمایه اجتماعی را دارند و به نوعی رانده­شدگان اجتماعی هستند. فرودستان شهری در این مناطق آنچنان در شهر بیگانه شده­اند که توان مدیریت کردن انگ­ های اجتماعی مبتنی بر فرودستی که به آنها چسبیده شده را ندارند و مجبور هستند به نحوی با این انگها زندگی کنند. لذا فرودستان در جنوب شهر تهران عملاً این استیگما یا انگ را پذیرفته­ اند و تلاش می­ نمایند خود را از بافت شهری جدا کنند تا بتوانند ادامه حیات بدهند».

وی در تشریح چرایی این وضعیت خاطر نشان کرد: «از یک طرف محدودیت مضاعف برای مشارکت اجتماعی فرودستان وجود دارد، از طرف دیگر احزاب و گروه­ های سیاسی به طبقه فرودست اهمیت نمی­دهند که نشانه آن هم عدم وجود دفتری از احزاب و گروه های سیاسی در این مناطق است. لذا عملاً این مناطق رها شده هستند. از سوی دیگر ادبیات علمی به خصوص جامعه­ شناسی انواع و اقسام انگ ها را از قبیل تنبل، تن پرور، آدم های بحران زا و عصیانگر که هر لحظه ممکن است نظم شهری را بهم بزنند، به اینها می چسبانند. لذا هیچ راهی برای پذیرفته شدن این آدم ها در جامعه وجود ندارد. در نتیجه به این منجر می­ شود که این آدم ها خودشان را حقیر و ناتوان ببینند، به ویژه وقتی رسانه ­ها آنها را اینطور نمایش می­دهند».

وی با اشاره به درگیری بحث هویت با فردوستی اظهار داشت: «هویتی که در نزد اینها شکل می­گیرد، همراه با برچسب فرودستی و دیگریِ حقیرتر است. یعنی آنها به عنوان افراد خارج از افراد عادی تعریف می­شوند. به عنوان مثال در یکی از خیریه­ های جنوب شهر دندان­های این افراد که در اثر مصرف مواد از بین رفته بود، درست می کردند تا به عنوان افراد عادی پذیرفته شوند».

وی افزود: «ادبیاتی هم که در دهه هفتاد در میان مسؤولین رواج یافت به این غیر عادی بودن عمق و گسترش بیشتری داد، یعنی از واژه مستضعفین که قرار بود انقلاب برای آنها و در خدمت آنها باشد، عقب­ نشینی شد و واژه هایی همچون آسیب­ پذیر، ناتوان و... مطرح شد و به گونه­ای ترسیم شد که اگر اینها فرودست هستند به دلیل اشتباهات فردی خودشان بوده است و نه مشکلات ساختارهای اقتصادی که چنین فقری را تولید کرده است. لذا حاکمیت هم این ادبیات را تقویت می­کند».

این پژوهشگر حوزه شهری تصریح نمود: «در حالیکه این اتفاق دارد می­افتد، زیست اخلاقی، قانونمند و درست در نظر فرودستان شهری اصلاً آن چیزی نیست که ما می­فهمیم. زیست اخلاقی آنها مطابق با اصل بقا برای اینها است  و لذا تن­ فروشی، فروش مواد، الکل و....  می­تواند در این چارچوب تعریف شود و در بین این افراد از همین اصل تبعیت می­کند. حتی مسلمان بودن و مناسک در این طبقه معنایی متفاوت دارد».

وی به نتایج این فرآیند اشاره و خاطر نشان کرد: «در نتیجه دو اتفاق همزمان می­افتد. یکی ساختار هنجاری جامعه­ یِ بیرون از آن محله به چالش کشیده می­شود. علاوه بر این، قیادت، قدرت و آتوریته بیرونی­ها به عنوان کسانی که می­توانند زندگی فرودستان را نظم بخشی کنند و به آنها بگویند چگونه زندگی کنند، از بین می­رود. در واقع یک نگاه آنارشیستی در این طبقه به وجود می­آید که نظام ارزشی خودش را دارد و آن قدر این نظام ارزشی هاضمه قوی دارد که انواع رفتارهای غیرعادی را درون آن می­پذیرد».

وی افزود: «لذا اگر از لنز آنارشیستی به رفتار این طبقه نگاه کنیم، می­توانیم خیلی از اتفاقات شهر را بهتر بفهمیم. برای مثال ما تن ­فروشی را به عنوان رفتار مجرمانه و هنجارشکنانه می­فهمیم، اما در نگاه آنارشیستی این محلات، دیگر اهمیت ندارد که دیگران راجع به ما چی فکر می­کنند و لذا این نوع مسائل، معنیِ دیگری پیدا می­کند و یک نوع نگاه خودبسندی می­یابد. از نگاه این افراد، ما باید یک بازار اقتصادی در این محلات به وجود آوریم که بتواند نان را سر سفره ما بیاورد. لذا آنها معانی  نامگذاری­ ها را می­شکنند و معانی غیرمجرمانه  برای آن تعریف می­کنند».

وی به نحوه بازنمایی این افراد در رسانه ­ها اشاره کرد و اظهار داشت: «مسأله بعدی نحوه بازنمایی این افراد است که در رسانه ­ها به صورت بدشکل و یا حداقل غیردقیق است. فقیر را ناتوان و یا غیرشاد نشان می­دهند که نمی­تواند بندهای زندگیش را پاره کند و از این چرخه خارج شود. اما سؤال این است که این طبقه عملاً چه کاراکتری را می­­پسندد؟ مثلاً فیلم «قیصر» همچنان در میان این طبقه محبوبیت دارد که در بسیاری از قهوه­ خانه­ های آنها پوسترهای آن همچنان وجود دارد. چون قیصر شخصیتی است که عاملیت دارد و روند قصه­ ها و زندگی را خودش می­سازد و در عین حال ارزشهای اخلاقی خودش را دارد. در نتیجه این شخصیتی است که فرودستان می ­پسندند».

 وی  افزود: «دولت ها مسؤولیت زدودن فقر را از دوش خود برداشته اند و به خیریه­ ها سپرده­اند و خیریه­ ها هم برای اینکه بتوانند منابع مالی جمع­آوری کنند، چهره­ای از این افراد نشان می­دهند که بتوانند ترحم افراد را برای آنها برانگیزند. کلیپ ها و فیلم هایی که بدین منظور تهیه می ­شد و همین امر نگاه دیگران را در مورد آنها می­ساخت، به گونه ­ای بود که گویی شهروندان این شهر نیستند و حالا از روی ترحم باید به اینها کمک کرد و لذا زیست این شهروندان را خیریه­ای می­ کنند».

وی به ارتباطات بین فردی این طبقه اشاره کرد و تصریح نمود: «چیزی که اتفاق می­افتد این است که آنها با همان نگاه آنارشیستی، دیگر برایشان مهم نیست که چه تصویری از آنها ساخته می­شود، مهم این است که در میان همان طبقه خودشان پذیرفته شوند. به عنوان مثال آدم هایی را از میان طبقه خود در ارتباطات بین فردی مطرح می­کردند که به نوعی قهرمان است که یا توانسته مثلاً پلیس را دست به سر کند و یا به افراد دیگر مانند خود کمک مالی نماید. این داستانها سینه به سبنه نقل می­شود و چهره­ای از آن تیپ آدم­ ها می­سازد و در نتیجه به رسانه فرودستان تبدیل می­شود. علاوه بر آن، زخم ­ها، نشانه­ ها، تتوها، خال­کوبی ­ها به عنوان بازنمایی این تیپ آدم ها است که به نوعی رسانه آنها به حساب می­آید. مثلاً هر زخم نشانه این است که از چند دعوا توانسته زنده بیرون بیاید. لذا زخم ها پیام دارند که شاید حتی خودشان برای خودشان ایجاد کرده باشند تا از این طریق پیام خود را در جمع فرودستان منتشر نمایند».

وی در ادامه به حضور اجتماعی این آدم ها پرداخت و گفت: «فرودستان به عنوان سوژه نظم بخشی، ایجاد قانون، مواظبت و... به حساب می ­آیند و لذا معمولاً حضور اجتماعی این افراد را در شهر محدود می­کنند. اما در مقابل اینها تلاش دارند که این شیوه­های نظام ­بخشی را دور بزنند. اولین راهکار این است که آنها به جمع­ های خصوصی خودشان می­روند. علاوه بر این تلاش دارند که محل ه­ای را که زندگی می­کنند، مال خود کنند و نظمی که دوست دارند در آن بسازند. مثلاً در متروی تهران، آنچنان از دستفروشان انباشته می ­شود که عملاً دولت توان مقابله با آنها را ندارد. لذا متروی تهران را از منطق شهری که دستفروشی را غیرقانونی می­داند، خارج کرده­اند و منطق جدیدی برای آن تعریف کرده ­اند که خود فرودستان آن را ساخته­ اند. همین شیوه را در مورد شهروندانی که در این محلات جمع می­شوند و مواد مصرف می­کنند، می­توان دید و لذا به نوعی مناطق بومی بوجود می ­آورد».

وی افزود: «ممکن است این افراد از محله خودشان هم بیرون بروند. در آنجا هم به دنبال استخدام سیاست هایی هستند که بتوانند در محله­ های دیگر هم عمل کنند. در واقع شهر را به نوعی به استخدام خودشان در می­آورند. به عنوان نمونه از شلوغی شهر استفاده می­کنند و خود را در میان این شلوغی ­ها پنهان می­کنند یا از نقاطی از شهر که کمتر کسی به آنجا می­رود را به عنوان پاتوق خود انتخاب می­کنند تا آن بیرونیِ نگران که مدام در پی کنترل آنهاست، نتواند به آنجا راه یابد و در همانجا معاملات و داد و ستدهای خود را سامان می­ دهند. سومین راهکار این افراد، استفاده از شب به عنوان پوشش است که زیست شبانه را از زیست روزانه جدا می ­کند تا آن دیگریِ نگران کمتر توجه کند و این افراد بتوانند در این پوشش، کارهای غیرقانونی خود را انجام دهند. چهارمین راهکار آنها استفاده از حرکت شهری است که امکان بازرسی و نظارت را کمتر می­کند. مثلاً تعدادی از تن­فروشان فرودست از جاهای مختلف شهر برای دادن سرویس خود استفاده می­ کنند».

وی در انتها خاطرنشان کرد: «آنارشی شهری به عنوان مقول ه­ای که می­تواند در این حوزه تولید معنا کند، بسیار مهم است که متأسفانه در ادبیات جامعه ­شناسی ایران به آن توجه نمی ­شود. ولی از این لنز می­توان به فهم زندگی فرودستان دست یافت. این آنارشی یک­جور نظم بدون سلسله مراتب و تنظیم روابط بین فردی بدون قیادت کسی بر کسی است و به دنبال آن یک سیستم ارزشی و هنجاری با هاضمه بالاتر ایجاد می­کند که آنقدر دموکراتیک است که انواع زیست را در درون خودش می­پذیرد. این فهم از آنارشی چیزی است که در مناطق تهران دارد اتفاق می­افتد».