دکتر اجاق: صدایی از فقرا در رسانه ها شنیده نمی شود
دکتر اجاق: صدایی از فقرا در رسانه ها شنیده نمیشود
نشست «حضور و غیاب فرودستان: فقر و فقرا در رسانه های ایرانی» با حضور دکتر سیده زهرا اجاق، دکتر حسین حمدیه و دکتر بشیر معتمدی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
در این نشست دکتر سیده زهرا اجاق رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات به تشریح طرح پژوهشی خود با عنوان «نمایش فقر پس از برجام در رسانه های برخط ایران» پرداخت و اظهار داشت: «متأسفانه به بحث فقر در رسانه ها توجه نمیشود. این مسأله به ویژه پس از برجام برای من سؤال بود که رسانه ها چگونه به این موضوع میپردازند؟ در واقع پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۱۳۹۷، مردم با افزایش ناگهانی قیمتهای اقلام مختلف مواجه میشوند. این وضعیت باعث شد که شکاف اقتصادی بطور چشمگیری گسترش پیدا کند. همه آمارهای اقتصادی نشان میدهد که تعداد زیادی از مردمی که تا پیش از سال ۱۳۹۷دچار آرامش نسبی بودند، دچار احساس محرومیت و فقر شدند».
وی با اشاره به اینکه در این بین مردم با رسانه ها مواجه بودند که درک آنها را از چرایی و چگونگی این پدیده شکل میدادند، افزود: «در واقع محتوای رسانه ها میتواند این فهم را که آیا فقیر هستیم یا نه؟ و چرا این اتفاق افتاده و چه کسی مسؤولیت آن را به عهده دارد و راه حل آن چیست، برای مردم ایجاد کند. در عین حال موضوع خروج آمریکا از برجام میتواند چرایی مسأله فقر را به توافق یا نقض آن کاهش دهد. این مسأله از یکسو میتواند به عدم بازنمایی فقرا در جامعه بینجامد و فهم نادرستی از فقر را گسترش دهد و از سوی دیگر میتواند به بحران های دیگر همچون عدم بیاعتمادی و... منجر شود».
وی در مورد سؤالهای این پژوهش گفت: «سؤال من در این تحقیق این بود که چارچوبهای فقر در رسانه های ایرانی پیش و پس از نقض برجام توسط آمریکا (از سال ۱۳۹۶ تا سال ۱۳۹۸) در خبرگزاریهای ایران و وبگاههای اختصاصی و عمومی از چه ویژگیهایی برخوردارند؟ در این مطالعه خبرگزاری فارس، خبرگزاری موج (خبرگزاری خصوصی)، سایت های رهبری، دولت، خانه ملت، قوه قضائیه و خبرگزاری صدا و سیما به عنوان نمونه انتخاب شدند».
وی سپس به تبیین نتایج این تحقیق پرداخت و اظهار داشت: «در طول این دو سال سایت رهبری عوامل بیشتری را برای ایجاد فقر نام برده است و از سال ۱۳۹۷، به تحریم ها به عنوان عامل فقر توجه شده است. این وبسایت از یک طرف به نقش دشمنان در ایجاد فقر توجه کرده و از سوی دیگر مواجه سنتی به صورت بخشش به نیازمندان را به عنوان راهکار مقابله با فقر معرفی کرده است. در وبسایت دولت هم تحریم ها به عنوان یکی از عوامل فقر نام برده شده است. فقر را به صورت درآمدی تعریف کرده و هیچگاه به پیامدهای فقر نپرداخته است. در عین حال هر کدام از رسانه های دیگر مسیر خاصی را برای تعریف فقر و عوامل و پیامدها و راه حل ها اشاره دارند».
وی افزود: «مجموعه مطالعات نشان میدهد که تغییر مهمی که خروج آمریکا از برجام بر چارچوببندی فقر گذاشته، این است که رسانه ها به عوامل ساختاری مثل فساد و رانت در ایجاد فقر توجه نموده اند. لذا به نظر میرسد که تحریم ها و آشفتگی اقتصادی پس از آن موجب بازنگری در ریشههای ایجاد فقر شده و مواردی که قبلاً به سکوت برگزار میشد، بعد از تحریمها به صورت آشکار بیان شده است. در عین حال تعدادی از وبسایت های خبری از جمله دولت و مجلس به جای ارائه راهکار مقابله با فقر، بازگشت به ارزشهای اسلامی و تقوا را در راهکارهای حل مسأله فقر گنجاندند».
این استاد ارتباطات خاطرنشان کرد: «بررسی ها نشان داد که رسانه ها بیشتر به تحمل شرایط سختی دعوت میکنند، با القای اینکه گشایشی اتفاق خواهد افتاد. رسانه ها در عین حال که شرایط فقر را با طرحواره های ذهنی مردم پیوند میزنند، اما صدایی از فقرا در رسانه ها شنیده نمی شود».
رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات تصریح نمود: «چارچوببندی فقر در رسانه ها به گونهای است که بیش از اینکه به فقرا بپردازند، به نمایش اقدامات حمایتی و خیریهای برای زدودن فقر توجه دارند، گویی فقرا میدانی هستند برای نمایش خیرخواهی برخی نهادهای حاکمیتی. به طور مثال اقدامات کمیته امداد و سپاه بطور بارز برجسته شدهاند، در عین حال نهادهای غیردولتی نمایش بارزی در رسانه ها ندارند».
وی افزود: «فقرا در رسانه ها به دو دسته تقسیم شدند. یکی مستضعفان که آشکارا نیازمندند و توسط نهادها حمایت میشوند و دوم آحاد مردم که هرچند مشغول کارند، اما دستمزدشان کفاف زندگیشان را نمیدهد. این گروه دوم به فقرای سزاوار شهرت دارند، یعنی اینکه فقر آنها ناشی از کاهش درآمدها است. بازنمایی فقر در رسانه ها که با تحریم ها شدت گرفت، حاکی از وضعیت نامناسب اقتصادی و ناکارآمدی مدیریت اقتصادی جامعه است».
وی با اشاره به اینکه مجموعه وضعیت فقر منجر به شکلگیری دسته و طبقه های وسیع از فقرا شده است، خاطرنشان کرد: «عملاً فقرِ گسترده موجب شده است دو دسته مضاد در رسانه ها بازنمایی شوند. طبقه عظیم فقرا و طبقه کوچک اغنیاء و رسانه ها ساخت جدید جامعه ایران را به این شکل نمایش دادهاند. اغنیاء در قالب دلالان یا صاحب شرکتهای دولتی یا خصولتی که از شرایط تحریم منتفع هستند، بازنمایی شدهاند. فقرا در قالب کارمندان، بازنشستگان و کارگران بازنمایی شده اند که به حاشیه رفتن آنها منجر شده است».
وی افزود: «گستردگی فقر در کشور ناشی از عدم توسعه یافتگی کشور و میراث دوران پسا انقلابی است و حاکی از گرههای کور در سراسر ساختار اقتصادی است که به تشدید بحران اقتصادی انجامیده است. کمک نهادهای حمایتی، نه فقط دو طبقه بودن جامعه ایران را تأیید میکند، بلکه میتواند به وخامت اوضاع هم بینجامد، چراکه نشان میدهند که نابرابری از ویژگیهای جامعه ایرانی است. در نتیجه طبقه محروم در حال باز تعریف و طبقه سرمایه دار در حال تشدید است و این ریخت اجتماعی و اقتصادی جامعه ایران را در رسانه ها به نمایش در میآورد. طبقه سرمایه دار به دلیل دسترسی فزایندهای که به رسانه ها دارد، صدای بلندتری دارد و فقرا در رسانه ها به صحنه نمایش کمک اغنیاء تبدیل میشوند و تعداد بسیار کمی گزارش مستقیم از خود فقرا و وضعیت آنها وجود دارد».
وی در جمع بندی ارزیابی خود از نمایش فقر و فقرا در رسانه های برخط، پیش و پس از خروج آمریکا از برجام اظهار داشت: «در مجموع همگی به تحریم به عنوان عامل به وجود آورنده فقر اشاره کرده اند. در عین حال تحریم ها موجب شده است که رسانه ها به عوامل ساختاری مثل فساد و رانت در ایجاد فقر توجه کنند. تعریف قاطبه رسانه ها از فقر، فقر درآمدی است و اَشکال دیگر فقر را مورد توجه قرار ندادهاند. همگی کمک مستقیم به فقرا را به عنوان راهکار معرفی کردند که این نشان میدهد که رسانه ها با اینکه میتوانند به نظام اقتصادی و سیاسی راهکار ارائه دهند، اساساً این کار را نمیکنند».
وی در انتها افزود: «این پژوهش نشان میدهد که در دوره مورد بررسی وبسایت رهبری بیشتر از همه و خبرگزاری صدا و سیما کمتر از همه فقر را برجسته کرده اند. در عین حال رخداد نقض برجام موجب شده که رسانه های برخط در چارچوب بندی فقر بازنگری کرده و در عوامل به وجود آورنده فقر تجدید نظر کنند. اما بازگشت به ارزش های انقلاب را به عنوان راهکاری قدیمی مطرح کرده اند».
نظر شما :