نود و جهان آرا

فرق برنامه «نود» با «جهان آرا» چیست؟

بشیر معتمدی

سؤالی که به عنوان تیتر این یادداشت انتخاب شده است، در ابتدا کمی عجیب و شاید نادرست به نظر می رسد. برنامه «نود» برنامه ای ورزشی بود که به مسائل ورزش فوتبال در ایران می پرداخت و برنامه­ای مانند «جهان آرا» و «ثریا» که یکی از شبکه افق پخش می شود و دیگری از شبکه ۱، بیشتر برنامه­ای سیاسی، اجتماعی و در بعضی مواقع اقتصادی است و لذا مقایسه بین این دو به تعبیری قیاس مع الفارق است و از اساس نادرست!

اما برای فهم علت این پرسش و بالتبع آن پاسخ این پرسش، باید مفهوم «حوزه عمومی» هابرماس دوباره بازخوانی شود. هابرماس معتقد است گستره همگانی یا حوزه عمومی، میدانی مستقل از دولت است که دسترسی به آن آسان و برای پژوهش و کنکاش شهروندان آزاد است. در گستره همگانی است که افکار عمومی شکل می گیرد، چراکه فرض بر این است که در این گستره، هر یک از بازیگران در حالی که دیدگاههایش در دسترس عموم است، مواضع خود را با گفتگوی صریح تشریح می­کند.^[1]

 در این میان نقش رادیو و تلویزیون نیز برای شکل گیری این حوزه عموی بسیار حیاتی است. این نهاد به آسانی در دسترس همگان قرار دارد و برای بسیاری از افراد جامعه قابل بهره برداری است. شرط آنکه چنین نهادی بتواند حوزه عمومی را شکل دهد، امکان اظهارنظر و ارائه تمام دیدگاههای مرتبط با یک رویداد یا ماجرا است. اگر چنین امکانی فراهم شود، می­تواند به توسعه خردمندی و گسترش افقهای فکری مخاطبان منجر شود و در نهایت انتخاب بهتر و شفاف تری را برای جامعه فراهم آورد.

فرق برنامه «نود» با برنامه های دیگری همچون «جهان آرا» دقیقاً در همین نکته نهفته است. با اینکه نود در حوزه ورزشی بود و جهان آرا در حوزه سیاسی و اجتماعی و... است، اما با این حال برنامه نود هرگاه گفتگویی شکل می گرفت، امکان اظهار نظر تمامی طرفین ماجرا را فراهم می آورد و در نهایت انتخاب را به مخاطبان وامی گذاشت تا آنها خود به قضاوت بنشینند که کدام دیدگاه با واقعیت تطابق بیشتری دارد.

از آن مهمتر آنکه هر گاه در میانه یک گفتگو از شخصی نام برده می شد و اتهام و یا مسأله ای درباره او مطرح می گردید، بلافاصله با آن فرد تماس برقرار می شد تا او نیز امکان دفاع از خود را داشته باشد. به این ترتیب فضایی فراهم می شد تا همه دیدگاهها، امکان ارائه نقطه نظرات خود را داشته باشند و در نتیجه گستره همگانی در همان حوزه ورزش فراهم می شد تا افکار عمومی در آن حوزه شکل گیرد و امکان انتخاب آگاهانه تری فراهم گردد.

بر خلاف این روش، مسیری است که برنامه هایی همچون «جهان آرا» پیموده اند و همچنان نیز در همین مسیر گام می نهند. در این تیپ برنامه ها، مهمانی به برنامه دعوت می شود و به هر کسی که خواست اتهام و تعرضی وارد می نماید و کمتر امکان پاسخگویی برای طرف مقابل را فراهم می نماید. در این سیل اتهامات و ایرادات که به شخصی وارد می شود یا مجری هم همراهی و تأیید می نماید و یا حداکثر به این جمله بسنده می کند که «اگر افراد متهم پاسخی دارند میتوانند با برنامه تماس بگیرند و جواب خود را ارائه دهند» که هیچگاه این تماس هم برقرار نمی شود.

گویی در چنین برنامه هایی قرار نیست حقیقت آشکار شود و تنها بنا بر این است که مخاطب خاص خود  و یا به تعبیری طرفداران خود را با اطلاعات یکسویه قانع سازد که شما در موضع حق قرار دارید. نمونه چنین رویکردی را می توان در برنامه چند هفته قبل این برنامه سراغ گرفت که به مناسبت واکاوی حوادث ۱۸ تیرماه سال ۱۳۷۸ برای سردار فرهاد نظری (فرمانده نیروی انتظامی آن زمان) این امکان را فراهم آورد که اتهامی را متوجه حجت الاسلام موسوی لاری (وزیر کشور آن زمان) نماید، بدون آنکه امکان پاسخگویی برای طرف مقابل میسر گردد که همین امر منجر به اعتراض آقای موسوی لاری به صدا و سیما شد.

اکنون منطق پرسش آغازین این یادداشت و البته پاسخ آن آشکار می­گردد. فرق برنامه نود و برنامه­های دیگر  همچون جهان آرا ، ثریا و... در این است که برنامه نود تلاش می نماید در همان حوزه خود، امکان شکل گیری گفتگو و ارائه دیدگاههای مختلف فراهم شود و در نتیجه به شکل گیری گستره همگانی و در نهایت فضای معقولانه  مدد می­رساند، اما برنامه جهان آرا تنها در پی اثبات دیدگاه مورد نظر خود است، لذا این گفتگوها نه تنها به عقلانیت و ارتقاء فکری جامعه مدد نمی­رساند، بلکه به رادیکال تر شدن مخاطبان خاص همان برنامه منجر می­شود.

البته در فضای رسانه­ای امروز و با وجود فضای مجازی که امکان طرح دیدگاههای مختلف فراهم است، این اقناع سازی یکسویه ره به جایی نخواهد برد و مخاطبان دیگر به پیامهای یکسویه کمتر اعتنا می­کنند. از همین رو است که برنامه نود مخاطبان میلیونی داشت، چراکه همه طرفها احساس می کردند که صدای آنها در این برنامه شنیده می­شود و برنامه­هایی همچون جهان آرا و .... حداکثر مخاطبان چند هزار نفری دارد که با گسترش بیش از پیش فضای مجازی، همین تعداد نیز رو به افول خواهد بود.

اکنون پرسش دیگری مطرح می شود که چرا تلویزیون در یک برنامه همچون نود چنین رویکردی اتخاذ کرد و در برنامه دیگری همچون جهان آرا رویکردی متفاوت را پیش می­گیرد. پاسخ به این پرسش در این مجال نمی­گنجد، اما تنها به همین نکته اکتفا می­شود که گفتگو همیشه در بستر قدرت و ثروت انجام می‌گیرد و به نحوی توسّط آنها در هر جامعه‌ای کنترل می‌شود، مگر آنکه برای نظام حاکم و سرمایه‌داران، مشکل حادی ایجاد نکند و این است راز تفاوت این دو برنامه.

^[1] نظریه های جامعه اطلاعاتی/ فرانک وبستر/ ۱۳۸۰