ارزیابی اثربخشی پژوهش‌های ایران (۲)؛
وزن یافته‌های پژوهش در ایران
وحید احسانی:
۵- یافته‌های پژوهش[۲۶]
در این بخش، یافته‌های حاصل از پژوهش به‌اختصار تشریح شده‌اند.
۱-۵ -اثربخشی پژوهش‌های کشور
۱-۱-۵ -اثربخشی پژوهش‌های کشور بر گسترش مرزهای دانش
این مهم بر اساس سه معیار کلی برآورد گردید که عبارتند از:
الف) نسبت میان تعداد مقالات به تعداد ثبت اختراع[۲۷]
نمایندۀ انجمن‌های علمی ایران و مدیرعامل شرکت مدیریت پروژههای نیروگاهی ایران (مپنا) در سال ۱۳۹۲ نسبت «تعداد مقالات به تعداد اختراعات برآمده از این مقالات» را برای ژاپن ۱/۴، آمریکا ۲/۷، کره جنوبی ۳، آلمان ۷/۲، چین ۳۴ و برای ایران ۸۲۰ بیان نمود (علی‌آبادی، ۱۳۹۲). یک سال بعد، مدیر ادارۀ نشریات و پایان‌نامه‌های مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی همان آمار را تکرار (مشیّدی، ۱۳۹۳) و معاون آموزش، پژوهش و فناوری وزارت صنعت، معدن و تجارت عنوان نمود که در ایران از هر ۸۰۰ مقالۀ علمی تنها یک مقاله تبدیل به ثبت اختراع می‌شود (توفیق، ۱۳۹۳). در همین سال معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور نسبت مورد نظر را برای ایران یک ثبت اختراع به ازای هر ۸۲۵ مقاله اعلام نمود (ستاری، ۱۳۹۳). در سال گذشته نیز رئیس مرکز فناوریهای راهبردی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، تعداد مقالاتی که به ازای آن‌ها یک اختراع جدید ثبت می‌شود را برای کشورهای ژاپن، آمریکا و ایران به ترتیب ۱/۸، ۳ و ۸۳۵ و متوسط کشورهای پیشرفته را در این شاخص بین ۲ تا ۵ مقاله ذکر نمود (توکلی، ۱۳۹۴).
آمار فوق به معنای آن است که در ایران «تعداد مقالاتی که به‌طور متوسط به ثبت یک اختراع جدید منجر میشوند» بیش از ۴۶۰ برابر ژاپن، بیش از ۲۷۸ برابر آمریکا و حداقل بیش از ۱۶۷ برابر متوسط کشورهای پیشرفته است. به‌عبارت‌دیگر، سهم پژوهشهایی که به ثبت اختراع میانجامند برای کشورهای چین، آلمان، کره جنوبی، آمریکا و ژاپن به ترتیب بیش از ۲۴ برابر، ۱۱۳ برابر، ۲۷۳ برابر، ۳۰۳ برابر و ۵۸۵ برابر ایران است.
ب) بر اساس سهم ایران در کسب معتبرترین جوایز علمی بین‌المللی
از مجموع ۳۰۰۷ شخص حقیقی یا حقوقی که معتبرترین جوایز علمی جهان را دریافت کردهاند تنها یک پژوهشگر (استاد محمدحسن گنجی، پدر جغرافیای مدرن ایران که در سال ۲۰۰۱ جایزۀ سازمان بین‌المللی هواشناسی[۲۸] را کسب نمود) یکی از این جوایز را برای ایران به ارمغان آورده است[۲۹] (سازمان هواشناسی جهانی[۳۰]، ۲۰۱۶). بنابراین سهم ایران در کسب این جوایز ۰/۰۳% بوده که نسبت به سهم کشور در پژوهش و تولیدات علمی جهان بسیار ناچیز است؛ چراکه سهم ایران در تولیدات علمی جهان از سال ۲۰۱۵ به بعد به بیش از ۰/۲% رسیده است.
ج) بر اساس میزان جذب استنادها (جلب توجه سایر پژوهشگران) به مقالات برتر ایران
تحلیل استنادی مقالات برتر کشور حاکی از آن است که بر اساس دادههای مربوط به ۱۰ سال اخیر[۳۱]، ایران علی‌رغم حضور در جایگاه ۲۲ جهان از لحاظ «تعداد مدارک علمی» و جایگاه ۳۶ از لحاظ «تعداد مقالات برتر»، از لحاظ «سهم مقالات برتر از مدارک علمی کشور» و «میانگین تعداد استناد به هر مقالۀ برتر»، از میان ۱۵۵ کشور دارای مقالۀ برتر، به ترتیب در رتبههای ۱۳۹ و ۱۴۱ قرار دارد (شکل ۴)، (وب آو نالج، ۲۰۱۶).
شکل ۴، مقایسۀ جایگاه ایران از لحاظ شاخصهای کمّی و کیفی مقالات برتر (احسانی و همکاران، زودآیند الف).
بر اساس دادههای موجود در پایگاه استنادی تامسون رویترز، ۱/۴% از مدارک علمی ۱۵۵ کشوری که حداقل یک مقالۀ برتر داشتهاند جزء مقالات برتر قرار میگیرند، درحالی‌که سهم مقالات برتر از کلیۀ مدارک علمی ایران تنها ۰/۵۵% است (وب آو نالج، ۲۰۱۶). در جدول ۱ سهم ایران به ترتیب از «کل مدارک علمی جهان»، «مقالات برتر جهان» و «استنادهای صورت‌گرفته به مقالات برتر جهان» در ۱۰ سال اخیر با برخی کشورهای نمونه مقایسه شده است.
جدول ۱، سهم درصدی ایران و برخی دیگر از کشورها از برون‌دادهای علمی جهان
۲-۱-۵ -اثربخشی پژوهش‌های کشور بر بهبود جامعه
همانطور که پیش از این بیان گردید، اثربخشی پژوهش‌های کشور بر بهبود جامعه یک بار از نقطه‌نظر ادبیات توسعه و بار دیگر با تمرکز بر «میزان کاهش وابستگی به درآمدهای رانتی» -به‌عنوان یکی از اهداف محوری کشور- پیگیری شده است.
الف) اثربخشی پژوهش‌های ایران بر جایگاه کشور از لحاظ شاخصهای توسعه
شکل ۵ به‌وضوح نشان میدهد که علی‌رغم ارتقای چشمگیر جایگاه کشور از لحاظ کمیت پژوهش، رتبۀ ایران از لحاظ شاخصهای توسعه عموماً تنزل یافته است.
ب) اثربخشی پژوهش‌های کشور بر «میزان وابستگی به درآمدهای رانتی»
مقایسۀ روند تغییرات رتبۀ ایران از حیث تعداد برون‌دادهای پژوهشی با روند تغییرات رتبۀ ایران از لحاظ چهار شاخصی که نشان‌دهندۀ میزان وابستگی هر کشور به درآمدهای رانتی هستند نشان داد که رشد چشمگیر کمیت پژوهش‌ها در ایران بر «کاهش وابستگی کشور به درآمدهای رانتی» اثربخش نبوده است (شکل ۶).
شکل ۶، مقایسۀ روند تغییرات رتبۀ ایران از لحاظ تعداد برون‌دادهای پژوهشی با روند تغییرات رتبۀ ایران از لحاظ شاخصهای نشان‌دهندۀ میزان وابستگی به درآمدهای رانتی (احسانی و همکاران، ۱۳۹۵ ب).
مطالب این بخش از یافتهها نشان میدهد که پژوهش‌های فزایندۀ ایران طی ۳ دهۀ اخیر چه بر «گسترش مرزهای دانش» و چه بر «بهبود جامعه» اثربخشی قابل ذکری نداشتهاند.
۲-۵ -قابلیت اثرگذاری پژوهش‌های کشور
همانطور که پیش از این بیان گردید، این مهم از دو طریق برآورد گردیده است.
۱-۲-۵ -قابلیت اثرگذاری پژوهش‌های کشور بر اساس کیفیت برون‌دادهای پژوهشی (تحلیل استنادی)
الف) بر اساس سهم کشور از جنبههای کمّی و کیفی علم جهان
بر اساس دادههای موجود در پایگاه استنادی تامسون رویترز، طی ۱۰ سال اخیر با لحاظ نمودن ۱۵۲ کشوری که حداقل یک مقالۀ برتر داشتهاند، بیش از ۱% از مدارک علمی جهان مربوط به ایران است، اما این حجم مدارک کمتر از ۰/۵% از استنادهای جهان را به خود جذب کردهاند (جدول ۵-۲).
جدول ۲، سهم ایران از تولیدات علمی جهان[۳۳] (تعداد مدارک علمی و تعداد استنادها)
* اعداد این ستون بر اساس اعداد گردشدۀ دو ستون قبلی محاسبه نشدهاند. احسانی و همکاران (۱۳۹۶)
ب) بر اساس میزان خوداستنادی
در سال ۲۰۱۴ نیمی از استنادهای صورت‌گرفته به مدارک علمی ایران خوداستنادی بوده است (جدول ۳).
|
نام کشور |
سهم خوداستنادی از کلیۀ استنادها |
|
ایران |
۵۰/۳ % |
|
پاکستان |
۳۴/۷ % |
|
ترکیه |
۳۱/۷ % |
|
عربستان |
۲۸/۹ % |
|
فیلیپین |
۲۴/۱ % |
|
سنگاپور |
۲۳/۳ % |
|
آذربایجان |
۱۷/۵ % |
احسانی و همکاران (۱۳۹۶)
شکل ۷ نشان میدهد که طی سالهای ۲۰۱۴ – ۱۹۹۶ نه تنها سهم خوداستنادیهای ایران همواره حدود ۳ برابر میانگین جهانی بوده است، بلکه رشد این شاخص نیز برای ایران بیشتر از رشد میانگین جهانی میباشد.
شکل ۷، سهم خوداستنادی از مجموع استنادها، (احسانی و همکاران، ۱۳۹۶).
۲-۲-۵ -بررسی اجزای مدل مفهومی مسیر تأثیر پژوهش
الف) سرمایه‌گذاری در پژوهش (بودجۀ پژوهش)
همانطور که در جدول ۴ مشاهده می‌شود، اعداد موجود در ستونهای دوم الی سوم ایران نسبت به سایر کشورها بسیار اندک است و با لحاظ نمودن تولید ناخالص سرانۀ کشورها (ستون اول) مشخص می‌شود که بودجۀ سرانۀ پژوهش‌های بنیادی ۲۰ کشور مورد نظر به‌طور میانگین ۱۳/۵ برابر ایران است. همچنین بررسی تغییرات شاخصهای ستونهای ۲ الی ۷ برای ۱۹ کشوری که دادههای هر دو سال ۲۰۰۰ و ۲۰۱۳ آن‌ها موجود است، نشان میدهد که طی این بازۀ زمانی میانگین سهم پژوهش آن‌ها از تولید ناخالص داخلی ۴۰/۱%، میانگین سهم پژوهش‌های بنیادی از تولید ناخالص داخلی ۴۱/۷% و میانگین سهم پژوهش‌های بنیادی آن‌ها از بودجۀ پژوهشی ۵/۶% رشد داشته که حاکی از اهمیت روزافزون سرمایه‌گذاری در پژوهش و ازجمله اهمیت سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های بنیادی است (منصوری ۱۳۹۲ الف؛ بانک جهانی[۳۴]، ۲۰۱۵؛ یونسکو[۳۵]، ۲۰۱۵).
جدول ۴، سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های بنیادی (سهم از تولید ناخالص داخلی و سهم از بودجۀ پژوهش)
ب) بر اساس تولید فناوریهای سطح بالا
در شکل ۸ روند تغییرات «سهم ایران در تولیدات علمی جهان» با روند تغییرات «سهم محصولات فناوری بالا از کل صادرات صنعتی کشور» مورد مقایسه قرار گرفته است. همانطور که مشاهده می‌شود، به‌جز در بازۀ زمانی ۲۰۰۰ الی ۲۰۰۵ که هر دو شاخص مورد نظر به‌صورت توأمان بهبود یافتهاند، در سایر سالها روند تغییرات این دو شاخص برخلاف یکدیگر بوده و ضمن افزایش چشمگیر سهم ایران در تولیدات علمی جهان، سهم محصولات فناوری بالا از کل صادرات صنعتی کشور به‌شدت تنزل نموده است (یعقوبی و رضایی، ۱۳۹۳؛ وب آو نالج، ۲۰۱۵).
شکل ۸، مقایسۀ روند تغییرات سهم محصولات ایران در تولیدات علمی جهان با روند تغییرات سهم فناوری بالا از کل صادرات صنعتی کشور (احسانی و همکاران، زودآیند ب).
ج) بر اساس میزان تجاری‌سازی محصولات جدید
بررسی روند تغییرات جایگاه جهانی ایران بر اساس شاخص پیچیدگی اقتصادی و مقایسۀ آن با جایگاه کشور از لحاظ پژوهش و تولیدات علمی (شکل ۹) نشان میدهد که اولاً، جایگاه ایران از لحاظ پیچیدگی اقتصادی همواره فاصلۀ زیادی با جایگاه کشور از لحاظ پژوهش دارد که در سال ۲۰۱۳ به ۱۴۰ رتبه رسیده است و ثانیاً، علی‌رغم بهبود چشمگیر جایگاه ایران از لحاظ کمیت پژوهش طی سالهای ۱۹۸۴ الی ۲۰۱۴، جایگاه کشور از لحاظ پیچیدگی اقتصادی صرفاً در بازۀ زمانی ۱۹۸۰ الی ۱۹۹۷ سیری صعودی داشته و پس از آن تا سال ۲۰۱۴ در مجموع روندی نزولی داشته است (اطلس پیچیدگی اقتصادی[۳۶]، ۲۰۱۵؛ سایموز و هیدالگو[۳۷]، ۲۰۱۱، وب آو نالج، ۲۰۱۵).
شکل ۹- مقایسۀ روند تغییرات جایگاه ایران از لحاظ کمیت پژوهش (تعداد برون‌دادهای علمی) با روند تغییرات جایگاه ایران از لحاظ شاخص پیچیدگی اقتصادی بر اساس دادههای (احسانی و همکاران، زودآیند ب).
یافته‌های این بخش از پژوهش نشان میدهند که کیفیت و قابلیت اثرگذاری مجموعۀ پژوهش‌های فزایندۀ کشور طی ۳ دهۀ اخیر بسیار ضعیف بوده است.
۳-۵ -یافته‌های حاصل از پیمایش
همانطور که در شکلهای ۱۰ الی ۱۳ مشهود است، دیدگاه صاحب‌نظران مشارکت‌کننده در پیمایش در خصوص میزان اثربخشی و قابلیت اثرگذاری پژوهش‌های کشور در مجموع با یافته‌های حاصل از روشهای کتابخانهای همخوانی دارد.
۶- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری[۳۸]
- اثربخشی پژوهش‌های فزایندۀ کشور طی چند دهۀ اخیر در مجموع بسیار ضعیف بوده است (هم بر گسترش مرزهای دانش و هم بر بهبود جامعه).
- کیفیت و قابلیت اثرگذاری پژوهش‌های مورد نظر نیز در مجموع بسیار ضعیف بوده است.
- با توجه به کیفیت ضعیف و قابلیت اثرگذاری اندک این پژوهش‌ها، علت اصلی عدم تحقق آثار مورد انتظار از پژوهش را نمیتوان برخی عوامل بیرونی (تحریم، ضعف بخش اجرا و غیره) دانست. به‌عبارت‌دیگر، حتی اگر هیچ عامل بازدارندۀ بیرونی در جهت عدم تحقق اهداف مورد انتظار عمل نمیکرد نیز مجموعۀ این پژوهش‌ها قابلیت اثرگذاری چندانی نداشتند.
- در وضعیت فعلی ادامه دادن رشد کمیت پژوهش‌ها به‌هیچ‌وجه منطقی نیست. از آنجا که طبق بیان داوری اردکانی (۱۳۹۰: ۳۷) «علم اگر سود نداشته باشد علم نیست»، چنانچه اثربخشی مجموعۀ خاصی از پژوهش‌ها، حتی به‌عنوان یک احتمال قوی، زیر سؤال برود منطق حکم میکند که لااقل رشد کمیت آن‌ها متوقف گشته و بخش عمدۀ ظرفیت نظام پژوهشی مربوطه به جای پرداختن به پژوهش‌های بیاثر جدید، صرف شناخت و رفع معضل عدم اثربخشی آن‌ها گردد؛ زیرا همانگونه که در یک باغ تجاری، بزرگ شدن و گسترش شاخ و برگ هر درخت صرفاً با فرض حفظ تناسب میان حجم و ثمر آن ارزشمند محسوب شده و لذا تا قبل از حل معضل عدم ثمردهی یک درخت تلاش و سرمایه‌گذاری جهت رشد بیشتر آن عاقلانه نیست تا زمانی که معضل بیاثری (کم‌اثری) پژوهش‌ها نیز برطرف نشده باشد، سوق دادن پژوهشگران به اجرای پژوهش‌های بیشتر کار عبثی است که صرفاً درک علل بیماری و درمان آن را به تأخیر میاندازد. بنابراین، پیش‌نیاز ضروری توجه به مقولۀ اثربخشی پژوهش‌های کشور، برداشتن یا لااقل کم کردن فشاری است که در جهت افزایش کمیت برون‌دادهای پژوهشی بر دوش تمامی دست‌اندرکاران نظام پژوهشی سنگینی میکند. در شرایط فعلی -که میتوان آن را به یک «مسابقۀ مقاله‌نویسی نفسگیر» تشبیه کرد- چه دانشجویان و چه استادان چنان درگیر فعالیتهای نگارش مقاله، داوری مقاله، تأسیس و مدیریت مجله و مانند آن هستند که فرصت تأمل عمیق در مورد فلسفۀ وجودی این اقدامات و توجه به میزان اثربخشی نهایی آن‌ها وجود ندارد. به‌عبارت‌دیگر، توجه جدی به مسئلۀ اثربخشی پژوهش در ایران مستلزم کاستن از فشار موجود برای افزایش کمیت برون‌دادهای پژوهشی است. بنابراین، پیشنهاد می‌شود فشار موجود برای افزایش برون‌دادهای پژوهشی برداشته شود.
- با توجه به رشد چشمگیر پژوهش در کشور در عین عدم اثربخشی و دیدگاه صاحب‌نظران در این خصوص مشخص می‌شود که اکثریت دست‌اندرکاران نظام پژوهشی ایران (شامل سیاستگذاران، برنامه‌ریزان، مدیران و پژوهشگران) نسبت به «اثربخشی» اقدامات خود بی‌تفاوت (لااقل کم‌توجه) بوده و هستند که مسئلهای بسیار تأمل‌برانگیز است. به‌عبارت‌دیگر، علی‌رغم آنکه «علم اگر سود نداشته باشد علم نیست» (داوری اردکانی، ۱۳۹۰: ۳۷) و با وجود اینکه «علم، پژوهش و فناوری مفهومهایی هستند ... که تنها به اثربخشی آن‌ها در جامعه باید توجه کرد» (منصوری، ۱۳۹۲ ب: ۱۱۴)، دست‌اندرکاران علم و پژوهش کشور (در عمل) بدون توجه به اثربخش بودن یا نبودن فعالیتها و بدون احساس نیاز به ردیابی آثار اقداماتشان، سهم کشور در تولیدات علمی جهان را طی ۲۰ سال (۲۰۱۴-۱۹۹۴) ۳۸ برابر افزایش داده (وب آو نالج، ۲۰۱۶) و موجب شده‌اند مؤسسۀ علم‌سنجی سایمگو در رتبهبندی سال ۲۰۱۸ جایگاه چهارم را برای ایران پیش‌بینی نماید (سایمگو، ۲۰۱۲). اینکه کشوری با گذشت چندین سال از پرداختن جدی به پژوهش متوجه شود که پژوهشهایش در مجموع نتیجه و حاصلی نداشتهاند مسئلۀ خیلی پیچیدهای نبوده و علی‌القاعده پس از چند سال، کشور مورد نظر اولویت اصلی خود را از تمرکز بر رشد پژوهش‌ها به تمرکز بر ارزشیابی آن‌ها (علل بیاثری و نحوۀ افزایش اثربخشی پژوهش‌ها) تغییر خواهد داد؛ چراکه «دربارۀ هر چیز باید با نظر به طبیعت آن حکم کرد. [و] علمی که بالذات به زندگی فایده میرساند اگر از فایده‌رسانی بیفتد، از طبیعت خود خارج شده است» (داوری اردکانی، ۱۳۹۰: ۲۷۴).
اما آنچه بسیار عجیب است این است که دست‌اندرکاران پژوهش در ایران نه تنها با مشاهدۀ «عدم اثربخشی پژوهش‌ها» از سرعت رشد آن‌ها نکاسته و بر «شناسایی علل این بیاثری» متمرکز نشدهاند، بلکه اصولاً نسبت به این مهم بی‌تفاوت بوده و رشد کمّی «علم و پژوهشی که از طبیعت خود خارج شده است» را به شکلی تصاعدی افزایش دادهاند! داوری اردکانی (۱۳۹۰: ۳۰۵ و ۳۰۶) در این خصوص اظهار میدارد:
«... گویی طبیبانی هستیم که برای بیمار دارو تجویز میکنیم، اما وقتی بیمار دارو را مصرف کرد و اثری از بهبود در او پیدا نشد، بیاعتنا به حال بیمار باز هم همان دارو را درمان درد میدانیم؛ یعنی بیمار و بیماری و درمان برایمان مهم نیست بلکه نسخه و دارو اهمیت دارد. به‌هرحال اکنون مسئلۀ علم و پژوهش که حل بسیاری مسائل دیگر به آن بسته است یک معضل بزرگ اجتماعی است.»
و
«نکتۀ قابل تأمل این است که هرچند بهرۀ ما از این مشارکت [در تولید علم جهانی] معلوم نیست، در افزایش سهم خود اصرار و اهتمام کرده و چندان نگران سود و بهرهبرداری نبودهایم» (داوری اردکانی، ۱۳۹۰: ۴۲۰).
فتاحی (۱۳۹۰، ۷۷۸) نیز معتقد است:
«اگرچه دولتها در سالهای اخیر تلاش ارزندهای را برای افزایش سهم پژوهش از درآمد ناخالص ملی به انجام رسانده و موفق شده‌اند بودجۀ پژوهشی سازمانها و دانشگاهها را افزایش دهند، در این زمینه که حاصل این تلاش چه بوده و به چه انجامیده است، آنچنان جدی نبودهاند.»
حال با در نظر گرفتن واقعیت‌های مذکور باید علل و عوامل بروز چنین وضعیتی را جست‌وجو نمود، اما از آنجا که در خصوص اینچنین مسائل کلان و بنیادینی معمولاً عوامل بسیار متنوعی تأثیرگذار هستند، شایسته است ابتدا ریشهایترین آن‌ها شناسایی شوند؛ به‌عبارت‌دیگر، بسیاری از علل موجود و قابل بحث در واقع شاخ و برگهای علل ریشهایتری هستند که در سطوح عمیقتر جامعه حضور داشته و ایفای نقش میکنند.
به منظور شناسایی علل ریشهای معضل عدم اثربخشی پژوهش‌های فزایندۀ کشور نیاز است از یک چارچوب نظری استفاده شود که قابلیت تمایز قائل شدن میان عوامل تأثیرگذار در سطوح و اعماق مختلف جامعه را دارا باشد؛ در این راستا، از مکتب اقتصاد نهادگرایی نوین استفاده شد. بنابراین، یافته‌های تشریح‌شده در این گزارش این پرسش را مطرح میکنند که «ریشهایترین علل کم‌توجهی به اثربخشی پژوهش‌های فزایندۀ کشور کدامند؟[۳۹]» پیگیری ریشهایترین عوامل کم‌توجهی به اثربخشی پژوهش‌ها در ایران مطالعه را به دو پرسش زیر سوق میدهد:
۱-۶ -از نقطه‌نظر وابستگی به مسیر تاریخی، کم‌توجهی به اثربخشی پژوهش‌های فزایندۀ کشور چگونه تبیین می‌شود؟[۴۰]
۲-۶ -مفهوم اثربخشی در مدل ذهنی رایج در ایران چه جایگاهی دارد؟
ارجاعات:
[۲۶] در رساله و مقالههای استخراج شده از آن، ذیل هریک از پرسشهای پژوهش، یافته‌های متعددی در قالب جدول و نمودار ارائه شده است. در این گزارش صرفاً به گزیدار مختصری از یافته‌های مربوط به هر پرسش اشاره شده است.
[۲۷] از آنجا که به این پرسش پیش از این توسط منابع ذکرشده پاسخ داده شده است، در رساله و مقالههای استخراج‌شده از آن، این مطالب ذیل بخش «مرور پیشینۀ پژوهش» گنجانده شده‌اند. در اینجا به منظور حفظ انسجام مطالب و ارائۀ گزارشی جامع از وضعیت اثربخشی پژوهش‌های کشور، مطالب مورد نظر به بخش یافتهها منتقل شده‌اند.
[۲۸] International Meteorological Organization Prize
[۲۹] علاوه بر ایشان، بعضی دیگر از دانشمندان ایرانی‌الاصل برخی از جوایز علمی مورد نظر را به‌عنوان پژوهشگری از مؤسسات علمی سایر کشورهای جهان کسب کردهاند؛ ازجمله علی جوان («جایزۀ جهانی آلبرت انیشتین برای علم» در سال ۱۹۹۳، آمریکا)، مینا بیسل (جایزۀ «برینکر کومن برای تمایز علمی» در سال ۲۰۰۳، آمریکا)، سعید تهرانی («جایزۀ نوبل آی. ایی. ایی. ایی. دانیل ایی.» در سال ۲۰۰۸، آمریکا)، آنتونین ستاری («جایزۀ ایی. ان. آی.» در سال ۲۰۰۹، کانادا)، امیر هویدا (جایزۀ ایی. ان. آی در سال ۲۰۱۴، آمریکا)، مریم میرزاخانی (مدال فیلدز در سال ۲۰۱۴، آمریکا) و خلیل نجفی («جایزۀ آی. ایی. ایی. ایی. دانیل ایی.» در سال ۲۰۱۵، آمریکا).
[۳۰] World Meteological Organization
[۳۱] باید توجه داشت که آمار مربوط به مقالات برتر هر دو ماه یک بار به‌روزرسانی می‌شود. مسلماً یافته‌های این بخش از پژوهش بر اساس آخرین آماری بوده که در زمان اجرای رساله در دسترس قرار گرفته بوده است.
[۳۲] در تمامی رتبهبندیهای انجام‌شده در پژوهش حاضر، فارغ از مثبت یا منفی بودن شاخصهای مورد بررسی، کشورها به گونهای فهرست شده‌اند که رتبۀ یک نشان‌دهندۀ مطلوبترین وضعیت باشد.
[۳۳] بر اساس ۱۵۲ کشوری که حداقل یک مقالۀ برتر داشتهاند.
[۳۴] World Bank
[۳۵] UNESCO
[۳۶] The Atlas of Economic Complexity
[۳۷] Simoes and Hidalgo
[۳۸] با توجه به اینکه در این گزارش مختصر صرفاً به بخشی از یافته‌های رسالۀ مورد نظر اشاره شده، در بخش نتیجه‌گیری نیز صرفاً نتایج مربوط به همین یافتهها عنوان گردیده است. جهت اطلاع از سایر یافتهها و نتیجهگیریهای مربوطه به مقالههای زیر مراجعه کنید:
۱- احسانی، وحید؛ اعظمی، موسی و نجفی، سید محمدباقر (۱۳۹۵). «توسعۀ دانش‌بنیان» یا «شبه‌دانش نفت‌بنیان»: مسئله این است. رهیافت. (۴)۲۶: ۶۱-۴۵. قابل دسترسی در http://rahyaft.nrisp.ac.ir/Forms/Article.aspx?jid=۱۶۷۰۲
۲- احسانی، وحید؛ اعظمی، موسی؛ نجفی، سید محمدباقر و سهیلی، فرامرز (۱۳۹۵). مقدمهای بر تبیین جایگاه مفهوم «اثربخشی» در «مدل ذهنی» رایج در ایران، در راستای بررسی علل کم‌توجهی به اثربخشی پژوهش‌های فزایندۀ کشور. سیاست‌نامۀ علم و فناوری. (۴)۶: ۵-۲۸. قابل دسترسی در http://stpl.ristip.sharif.ir/
[۳۹] این پرسش بسیار مهم و بنیادین بوده و لازم است از زوایای گوناگون (فلسفی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و غیره) به آنان پرداخته شود. در رسالۀ مورد نظر، به تناسب زمان و امکانات در اختیار، صرفاً به برخی از جنبههای آن پرداخته شد.
[۴۰] نتایج حاصل از جست‌وجوی پاسخ این پرسش در مقالۀ "«توسعۀ دانش‌بنیان» یا «شبه‌دانش نفت‌بنیان»: مسئله این است" ارائه شده است.
۲- نتایج حاصل از جست‌وجوی پاسخ این پرسش در مقالۀ "مقدمهای بر تبیین جایگاه مفهوم «اثربخشی» در «مدل ذهنی» رایج در ایران، در راستای بررسی علل کم‌توجهی به اثربخشی پژوهش‌های فزایندۀ کشور" ارائه شده است.
فهرست منابع:
احسانی، وحید؛ اعظمی، موسی و نجفی، سید محمدباقر (۱۳۹۵). «توسعۀ دانش‌بنیان» یا «شبه‌دانش نفت‌بنیان»: مسئله این است. رهیافت. (۴)۲۶: ۶۱-۴۵. قابل دسترسی در http://rahyaft.nrisp.ac.ir/Forms/Article.aspx?jid=۱۶۷۰۲
احسانی، وحید؛ اعظمی، موسی؛ نجفی، سید محمدباقر و سهیلی، فرامرز (۱۳۹۵ الف). اثربخشی پژوهش‌های علمی داخلی بر شاخصهای توسعۀ ایران. پژوهش‌نامۀ پردازش و مدیریت اطلاعات. (۲)۳۲: ۳۴۷-۳۱۹. قابل دسترسی در http://jipm.irandoc.ac.ir/browse.php?a_id=۳۰۷۳&sid=۱&slc_lang=fa
_ (۱۳۹۵ ب). اثربخشی رشد فزایندۀ پژوهش‌های ایران بر میزان اتکای اقتصاد کشور به درآمدهای رانتی. دومین همایش ملی سنجش و ارزشیابی علم. دانشگاه اصفهان، ۷ و ۸ بهمن. [سخنرانی].
_ (زودآیند الف). اثربخشی پژوهش‌های فزایندۀ ایران در گسترش مرزهای دانش. فصلنامۀ مطالعات ملی کتابداری و سازمان‌دهی اطلاعات. قابل دسترسی در http://nastinfo.nlai.ir/article_۱۳۸۰.html
_ (۱۳۹۶). قابلیت اثرگذاری پژوهش‌های علمی ایران بر اساس کیفیت برون‌دادهای آن‌ها. پژوهش‌نامۀ پردازش و مدیریت اطلاعات. قابل دسترسی در http://jipm.irandoc.ac.ir/browse.php?a_id=۳۰۹۹&sid=۱&slc_lang=fa
_ (زودآیند ب). قابلیت اثرگذاری پژوهش‌های فزایندۀ ایران بر توسعۀ کشور. پژوهش‌نامۀ پردازش و مدیریت اطلاعات. قابل دسترسی در http://jipm.irandoc.ac.ir/browse.php?a_id=۳۲۱۷&sid=۱&slc_lang=fa
پورحسن، قاسم (۱۳۹۳)، «کاوشی در قلمرو مطالعات تطبیقی». تارنمای ویستا. http://vista.ir/article/۲۴۹۴۹۶ (دسترسی در ۱۵/۱۲/۱۳۹).
توفیق، علی‌اصغر (۱۳۹۳)، «پتنت: در کشور از هر ۸۰۰ مقالۀ علمی فقط یکی به ثبت اختراع منجر می‌شود». خبرنامۀ الکترونیک فرزان http://www.farzaninstitute.com/index.php?option=com_content&task=view&id=۲۴۵۷ (دسترسی در ۲۷/۱۱/۱۳۹۴).
توکلی، امید (۱۳۹۴)، «ثبت یک پتنت از هر ۸۳۵ مقاله در ایران». تارنمای خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) http://www.irna.ir/fa/News/۸۱۹۱۳۳۲۱ (دسترسی در ۲۷/۱۰/۱۳۹۴)
داوری اردکانی، رضا (۱۳۸۶)، «توهم توسعۀ علمی از طریق افزایش تعداد مقالات در فهرست ISI». روزنامۀ ایران، سال سیزدهم، شماره ۳۷۰۹، یکشنبه، ۲۱ مرداد ۱۳۸۶.
- (۱۳۹۰) «دربارۀ علم». تهران. هرمس.
دهقانی، محمدجواد (۱۳۹۵)، «آخرین اطلاعات کمیت تولیدات علمی کشور/ تولید بیش از ۱۲۳ هزار مقاله ایرانی در سال ۲۰۱۵». خبرگزاری فارس. ۱۶/۰۱/۱۳۹۵. شماره ۱۳۹۵۰۱۱۶۰۰۰۲۳۵. http://www.farsnews.com/printable.php?nn=۱۳۹۵۰۱۱۶۰۰۰۲۳۵ (دسترسی در ۱۵/۰۱/۱۳۹۵).
- (۱۳۹۴) «دانشگاههای تهران، امیرکبیر و علم و صنعت؛ مراکز برتر کشور در حوزۀ فنی و مهندسی». تارنمای خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا)http://www.irna.ir/fa/News/۸۱۹۹۰۳۹۰ (دسترسی در ۱۵/۰۱/۱۳۹۵).
زمانی، غلامحسین (۱۳۹۵)، «مطالعههای تطبیقی در مقایسۀ تولیدهای علمی کشورها: راهبردی برای شاخصگذاری توسعۀ علوم کشاورزی». پژوهش‌های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی. (۲)۱. صص. ۱۳۲ – ۱۱۹.
ستاری، سورنا (۱۳۹۳)، «ثبت یک اختراع از هر ۸۲۵ مقاله ISI/ نظام آموزشی و پژوهشی باید اصلاح شود». تارنمای خبرگزاری فارس http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=۱۳۹۳ ۰۷۱۹۰۰۱۵۸۴ (دسترسی در ۱۲/۱۱/۱۳۹۴).
شورای عالی انقلاب فرهنگی (۱۳۹۲)، «نقشۀ جامع علمی کشور». تارنمای شورای عالی انقلاب فرهنگی http://sccr.ir/Pages/?current=news&gid=۱۱&Sel=۲۱۳۶۳۳ (دسترسی در ۰۳/۱۲/۱۳۹۳).
علی‌آبادی، عباس (۱۳۹۲)، «عقب‌ماندگی کشور در تولید ثروت با ثبت تنها یک اختراع از هر ۸۲۰ مقاله». تارنمای خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا). http://www.isna.ir/fa/news/۹۲۱۱۲۹۲۰۳۰۴ (دسترسی در ۲۷/۱۰/۱۳۹۴).
فتاحی، رحمت‌الله (۱۳۹۳). «تقابل شاخصهای علم‌سنجی با شاخصهای توسعۀ اقتصادی/اجتماعی» [سخنرانی]. اولین همایش ملی سنجش علم: ارزشیابی و آسیب‌شناسی (برون‌دادهای علمی). دانشگاه اصفهان، ۳۱ اردیبهشت و ۱ خرداد.
- (۱۳۹۰) «حکایت استفاده کاربردی از پژوهش‌ها در ایران» [یادداشت سردبیر]. علوم و فناوری اطلاعات ایران. (۴)۲۶. صص. ۷۷۹-۷۷۷.
گلشنی، مهدی (۱۳۹۳) «تب مقاله‌نویسی آفت است». سرآمد، شماره ۹ (اسفند ۹۳). صص. ۷۷ - ۷۲.
- (۱۳۹۵) «دغدغههای علمی و فرهنگی من». تارنمای فرهنگستان علوم. http://www.ias.ac.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=۴۰۹:۲۰۱۶-۰۵-۱۸-۰۵-۴۰-۲۵&catid=۲۵&Itemid=۲۷۰&lang=fa (دسترسی در ۳۰/۰۳/۱۳۹۵).
مشیّدی، محمدمهدی (۱۳۹۳)، «سهم اندک ایران از کاربردی شدن مقالات». تارنمای پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی. http://fa.journals.sid.ir/news.aspx?ID=۳۴ (دسترسی در ۲۵/۰۷/۱۳۹۴)
معصومی همدانی، حسین (۱۳۸۲)، «پیشرفت علمی و توسعۀ علمی». مجموعه مقالات همایش سیاستها و مدیریت برنامههای رشد و توسعه در ایران. ۱۶ الی ۱۹ اسفند. تهران: مؤسسۀ عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامهریزی. صص. ۲۵۲-۲۳۷.
منصوری، رضا (۱۳۹۲ الف)، «چرا پژوهش؟» [سخنرانی]. دانشگاه علوم پزشکی ایران، ۲۳ آذر. قابل دسترسی در تارنمای شخصی رضا منصوری: http://www.rmansouri.ir/fa/articles/why_research.
- (۱۳۹۲ ب)، «چهار سال در وزارت عتف». تهران. انتشارات عمارت.
- (۱۳۹۳) «دانشگر و دانشمند: سوءتفاهمی به نام دانشمند استنادی» [سخنرانی]. همایش ملی سنجش علم: ارزشیابی و آسیب‌شناسی (برون‌دادهای علمی). دانشگاه اصفهان، ۳۱ اردیبهشت و ۱ خرداد. قابل دسترسی در تارنمای شخصی رضا منصوری: http://www.rmansouri.ir/fa/articles/daneshgar-and-scientist-misunderstanding-scientist-to-ctation
نجفی، سید محمدباقر، مؤمنی، فرشاد، فتح‌اللهی، جمال و عزیزی‌پور، بهیه (۱۳۹۴) «مقدمهای بر تبیین رابطه بین درآمدهای نفتی و بهرهوری در ایران». فصلنامۀ پژوهش‌های اقتصادی. (۴)۱۵. صص. ۱۷۲–۱۴۳.
نشاط، نرگس (۱۳۹۴) «در خدمت و خیانت پژوهش» [یادداشت سردبیر]. فصلنامۀ مطالعات ملی کتابداری و سازمان‌دهی اطلاعات. (۴)۲۶. صص. ۱۲-۷.
یثربی، سید یحیی (۱۳۹۵)، «نظام آموزشی، مدرک‌گرایی با چاشنی کاسبی». تارنمای خبرگزاری فارس. http://www.farsnews.com/۱۳۹۵۰۶۱۲۰۰۰۳۰۸#relatedNewsPane (دسترسی در ۲۴/۰۶/۱۴۹۵).
یعقوبی، پریسا و رضایی، مهدی (۱۳۹۳)، «سهم صنایع با فناوری بالا (هایتک)، در اقتصاد ایران». تهران. معاونت پژوهش‌های زیربنایی و امور کلیدی، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
Davies, H. Nutley, S. and Walter, I. (۲۰۰۵) “Assessing the impact of social science research: conceptual, methodological and practical issues”. A background discussion paper for ESRC Symposium on Assessing Non-Academic Impact of Research. Research Unit for Research Utilisation, School of Management, University of St Andrews.
Duryea, M. Hochman, M. and Parfitt, A. (۲۰۰۷) “Measuring the Impact of Research”. Research Global. ۱. PP. ۸-۹.
EIARD (۲۰۰۳) “Impact assessment and evaluation in agricultural research for development”. Agricultural Systems. ۷۸(۲). PP. ۳۲۹-۳۳۶.
Gaunand, A. Hocdé, A. Lemarié, S. Matt, M. and Turckheim, E. ۲۰۱۵ “How does public agricultural research impact society? A characterization of various patterns”. Research Policy. ۴۴(۴). PP. ۸۴۹-۸۶۱.
Grant, J. Philipp-Bastian, B. Susan, G. Linda, B. and Steven, W. (۲۰۱۰) “Capturing Research Impacts: A review of international practice”. Santa Monica, CA: RAND Corporation. Also available online at http://www.rand.org/pubs/documented_briefings/ DB۵۷۸.html (accessed November ۲۰, ۲۰۱۵).
Hughes, A. and Martin, B. (۲۰۱۲) “Enhancing Impact. The Value of Public Sector R&D”. Council for Industry and Higher Education, UK Innovation Research Centre Summary report, http://ukirc.ac.uk/object/report/۸۰۲۵/doc/CIHE_۰۶۱۲ImpactReport_summary.pdf (Accessed June ۱۷, ۲۰۱۵).
Mehrad, J. and Gazani, A. (۲۰۱۰) “Scientific Impact of Islamic Nations”. International Journal of Information Science and Management. ۸(۲). PP. ۳۹-۵۶.
Penfield, T. Baker, M. J. Scoble, R. and Wykes, M. C. (۲۰۱۴) “Assessment, evaluations, and definitions of research impact: A review”. Research Evaluation. ۲۳(۱). PP. ۲۱-۳۲.
Pozzo, R. (۲۰۰۳) “History of the concept of effectiveness”. In, Giorgio, A. (ed), “On Effectiveness”. Woodbridge. The Boydell Press. PP. ۱۳-۳۰.
REF (۲۰۱۰) “Research Excellence Framework Impact Pilot Exercise: Findings of the Expert Panels”. http://www.ref.ac.uk/media/ref/content/pub/researchexcellenceframeworkimpactpilotexercisefinresearchexcellencefram/re۰۱۱۰.pdf. (accessed October ۲۶, ۲۰۱۵).
Russell Group (۲۰۰۹) “Response to second HEFCE consultation on the Research Excellence Framework” http://russellgroup.ac.uk/po licy/policy-documents/hefce-consultation-on-the-research-excellence-framework/ (accessed November ۲۰, ۲۰۱۵).
SCImago (۲۰۱۲) “Forecasting exercise: How World Scientific Output will be in ۲۰۱۸”. http://www.scimagolab.com/blog/۲۰۱۲/forecasting-exercise-how-world-scientific -output-will-be-in-۲۰۱۸/ (accessed September ۰۲, ۲۰۱۵).
___ (۲۰۱۶) “SCImago Journal & Country Rank”. [Online]. http://www.scimagojr.com/countryra nk.php (accessed May ۱۲, ۲۰۱۶).
Simoes, A. J. G. and Hidalgo, C. A. (۲۰۱۱) “The Economic Complexity Observatory: An Analytical Tool for Understanding the Dynamics of Economic Development”. Workshops at the Twenty-Fifth AAAI Conference on Artificial Intelligence. http://atlas.media.mit.edu/en/rankings/country/ (accessed ۲۴ May ۲۰۱۵).
Smith, D. R. and Sutherland, A. (۲۰۰۲) “Institutionalizing Impact Orientation: Building a Performance Management Approach that Enhances the Impact Orientation of Research Organizations”. Chatham. UK: Natural Resources Institute. Also available online at: http://r۴d.dfid.gov.uk/pdf/outputs/R۸۰۸۶a.pdf (accessed September ۰۲, ۲۰۱۵).
Springer-Heinze, A. Hartwich, F. Henderson, J. S. Horton, D. and Minde, I. (۲۰۰۳) “Impact pathway analysis: an approach to strengthening the impact orientation of agricultural research”. Agricultural Systems. ۷۸(۲). PP. ۲۶۷-۲۸۷.
The Atlas of Economic Complexity (۲۰۱۵) “Center for International Development at Harvard University”. [Online]. http://www.atlas.cid.harvard.edu (accessed ۲۴ May ۲۰۱۵).
UNESCO (۲۰۱۵) “UNESCO Institute for Statistics (UIS), Data centre”. [Online]. http://www.uis.unesco.org/DataCentre (accessed September ۰۵, ۲۰۱۵).
Web of Knowledge (۲۰۱۵) “Web Of Science”. [Online]. http://www.webofknowl edge.com (accessed September ۰۲, ۲۰۱۵).
Web of Knowledge (۲۰۱۶) “Web of Science”. [Online]. https://www.webofknowledge.com (accessed September ۱۵, ۲۰۱۶).
World Bank (۲۰۱۵) “World Development Indicators”. [Online]. http://databank.worldbank.org/data/views/reports/chart.aspx (accessed September ۰۲, ۲۰۱۵).
World Meteological Organization (۲۰۱۶). https://www.wmo.int/pages/about/awards/winners_imo_en.html
منبع: فرهنگ امروز
نظر شما :