معرفی پژوهشکده مطالعات قرآنی

تاریخچه
مطالعات درباره قرآن کریم و میراث حدیثی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سابقه‌ای درازدامن دارد و البته منحصر به پژوهشگران حوزه «علوم قرآن و حدیث» نبوده است. در جستجوی اولین آثار مطالعاتی در این حوزه، باید از فعالیت های «بنیاد فرهنگ ایران» و انتشار پژوهش های مرتبط با نخستین ترجمه و تفسیرهای قرآن به زبان فارسی یاد کرد، از جمله:
-    تفسیر قرآن کریم (عکس نسخه مکتوب به سال ‎۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند)، ابوبکر عتیق سور آبادی، بنیاد فرهنگ ایران، 1345.
-    تفسیر قرآن پاک (قطعه‌ای از تفسیری بی‌نام به فارسی که ظاهراً در اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم نوشته شده ‌است)، به کوشش علی رواقی، بنیاد فرهنگ ایران، 1348.
-    تفسیر قرآن مجید (نسخه محفوظ در کتابخانه کمبریج)، به کوشش جلال متینی، بنیاد فرهنگ ایران، 1349.
-    بخشی از تفسیری کهن، به کوشش محمد روشن، بنیاد فرهنگ ایران، 1351.
-    تفسیری بر عُشری از قرآن مجید (نسخه محفوظ در کتابخانه بریتانیا)، به کوشش جلال متینی، بنیاد فرهنگ ایران، 1352.
-    تفسیر نسفی، ابوحفص نجم الدین عمر نسفی، به کوشش عزیز الله جوینی، بنیاد فرهنگ ایران، 1353.
-    پلی میان شعر هجائی و عروضی فارسی در قرن اول هجری (ترجمه آهنگین از دو جزو قرآن مجید)، به کوشش احمدعلی رجائی، بنیاد فرهنگ ایران، 1353.
-    گزاره‌ای از بخشی از قرآن کریم (تفسیر [/ترجمه] شُنقُشی)، به کوشش محمد جعفر یاحقی، بنیاد فرهنگ ایران، 1355.
-    ترجمه قرآن موزه پارس (از مترجمی ناشناس)، به کوشش علی رواقی، بنیاد فرهنگ ایران، 1355.
در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی که بنیاد فرهنگ ایران با چند مؤسسه پژوهشی دیگر تلفیق شده و با نام «مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی» فعالیت می کرده است، مطالعات قرآنی و حدیثی، در حوزه ترجمه آثار شاخص و به ویژه تألیف معاجم و فهارس نیز گسترش یافته است. از جمله آثار انتشار یافته در آن سال ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
-    تفسیر مفردات قرآن (نسخه‌ای کهن متعلق به کتابخانه آستان قدس رضوی)، به کوشش عزیز الله جوینی، بنیاد فرهنگ ایران، 1359.
-    سیرت رسول الله، ابن هشام، ترجمه و انشای رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، به کوشش اصغر مهدوی، بنیاد فرهنگ ایران، 2 جلد، 1359-1360
-     تفسیر بصائر یمینی، محمد بن محمود نیشابوری، به کوشش علی رواقی، بنیاد فرهنگ ایران، 1359.
-     اسلام مین قرآن، علامه طباطبایی (ترجمه قرآن در اسلام به زبان اردو)، ترجمه شاهد چوهدری، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362.
-     اسلام مین شیعه، علامه طباطبایی (ترجمه شیعه در اسلام به زبان اردو)، ترجمه شاهد چوهدری، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.
-     فرهنگ لغات قرآن خطی آستان قدس رضوی شماره ‎۴ با ترجمه فارسی کهن، به کوشش احمدعلی رجائی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.
-     ترجمه اسرار الآیات، ملاصدرا، ترجمه محمد خواجوی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.
-     ترجمه شرح اصول کافی، ملاصدرا، ترجمه محمد خواجوی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1367.
-    المعجم المفهرس لألفاظ الاحادیث عن الکتب الاربعه (استبصار، الکافی، التهذیب، من لایحضره الفقیه)، به کوشش منیژه اجتهادی و دیگران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1370 ببـ .
پس از تغییر نام مؤسسه به «پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی» (1373 به بعد)، این مسیر مطالعاتی و تألیفی، مستقل از حضور گروه یا پژوهشکده ای با عنوان «مطالعات قرآنی و حدیثی»، همچنان تداوم داشته و به پدید آوردن آثاری ارزشمند انجامیده است؛ از جمله:
-    زندگی‌نامه و آثار شیخ طوسی، آقابزرگ طهرانی، ترجمه علیرضا میرزا محمد، حمید طبیبیان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1376.
-    قضاء امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع)، محمدتقی شوشتری، به کوشش قیس آل قیس، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379.
-     در بارگاه آفتاب: نهج البلاغه در ادب پارسی، علیرضا میرزا محمد، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1380.
-     بررسی‌زبان شناختی واژه‌هایی از قرآن کریم، شهرام هدایت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1384.
-    ترجمه مناهل العرفان فی علوم القرآن، عبدالعظیم زرقانی، ترجمه محسن آرمین، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1385.
-    قرآن در مثنوی، علیرضا میرزا محمد، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1386.
-    المعجم المفهرس لالفاظ الاحادیث و الأقاویل عن الکتب العرفانیه الفارسیه، به کوشش منیژه اجتهادی و دیگران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1388.
-    مبانی و آرای تفسیری شریف مرتضی، محسن آرمین، 1393.
-    فرائد: فرهنگ واژگان دشوار و نوادر قرآن کریم بر پایه ترجمه‌های کهن، فرزاد جعفری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1394.
-     استعاره و تمثیل در کلمات قصار نهج البلاغه، یدالله رفیعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1394.
از سال 1388 با شکل گرفتن «گروه پژوهشی مطالعات قرآنی و حدیث» و سپس استقلال عملی این گروه از سال 1394، و سپس تصویب «مرکز پژوهشی مطالعات قرآنی» در اواخر دوره ریاست دکتر قبادی، و در نهایت تأسیس «پژوهشکده مطالعات قرآنی» در دوره ریاست دکتر نجفی، فعالیت‌های علمی ـ پژوهشی اعضای هیئت علمی، سامانی نهادی یافته است. مشخصه عمده این دوره از فعالیت‌ها و رویدادهای علمی ـ که همچنان تداوم دارد ـ هدفگذاری خاص در گسترش روش‌های پژوهش در حوزه مطالعات قرآن و حدیث، ضمن حفظ پیوستگی و پایداری در فعالیت های علمی قبلی بوده است.
افزون بر برنامه های پژوهشی موظف و مصوب اعضای هیئت علمی که در قالب کتاب، مقاله و سخنرانی نمود یافته، فعالیت ها و رویدادهای زیر شایان اشاره ویژه است:
-    برگزاری دوره آموزشی-پژوهشی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث در سال های 1393 تا 1397.
-    بنا نهادن و نقش موثر در پایه‌گذاری انجمن علمی با عنوان «انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی» و مجله علمی-پژوهشی «مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی»
-    برگزاری سلسله همایش‌های سالیانه جایگاه مطالعات قرآنی در تحول علوم انسانی از سال 93 تا 99 با موضوعات مختلف از جمله: مبانی معرفتی پژوهش‌های ‌میان‌رشته‌ای قرآن کریم، روش‌شناسی مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن ‌کریم، مبانی زبان‌شناختی- اصطلاح‌شناختی پژوهش‌های میان‌رشته‌ای قرآن‌کریم، میان‌رشتگی و کاربردی‌سازی؛ مطالعه موردی صلح و مدارا، مسئولیت اجتماعی، باز‌زایی الهیات در عصر پساکرونا و ...
-    برگزاری سایر همایش‌های متعدد علمی مانند سلسله همایش‌های «تفسیر اجتماعی قرآن کریم در جهان اسلام»، «انسان شناسی فرهنگی و علوم قرآن و حدیث» و...
-    اولین کارگاه آموزشی بین المللی تفسیر هرمنوتیک کتابهای مقدس (قرآن – انجیل) با مشارکت دانشگاه پادربورن آلمان، 7-9 اسفند 1395 مطابق 25- 27 فوریه 2017
-    نخستین کنفرانس بین المللی مطالعات قرآنی- 2020- اسفند 98
-    برگزاری کارگاه ها و درسگفتارهای متعدد در حوزه های نوین پژوهش در قرآن و حدیث، از جمله معناشناسی، انسان شناسی فرهنگی، تاریخ انگاره، زیبایی شناسی، هرمنوتیک کتاب مقدس و...

هدفگذاری پژوهشی
غایت هدفگذاری و طراحی راهبرد پژوهشی، رسیدن به یک چشم‌انداز بین‌الاذهانی و ارتباطی، همچون روح حاکم بر همه فعالیت‌های علمی پژوهشکده است. برای رسیدن به چنین مطلوبی، در حوزه گسترده پژوهش‌های قرآن و حدیث، با دو انتخاب و دو مسیرِ ناگزیر روبه‌رو هستیم:
الف) پژوهش‌ درباره متن قرآن و حدیث با رویکردهای کلاسیک و نوین
این مسیر پژوهشی از شگفتی در مواجهه با وضعیت‌ها و مسائل متنی قرآن و حدیث آغاز می‌شود و پاسخ را در مقایسه‌های درون‌متنی یا وضعیت‌ها و امور بیرون از متن قرآن و حدیث می‌جوید. این مسیر پژوهشی طیف وسیعی از پژوهش‌های قرآنی و حدیثی، از آثار کلاسیک تفسیری تا پژوهش‌های نوین در مسائل تطبیقی قرآن و عهدین را در بر می‌گیرد.
ب) پژوهش‌ در قرآن و حدیث براساس مسائل برآمده از علوم انسانی 
این مسیر پژوهشی از شگفتی در مواجهه با مسئله‌ای انسانی (چه در زندگی و چه در علوم مختلف) آغاز می‌شود و پاسخ به آن مسئله را در سخن قرآن و حدیث می‌جوید. این مسیر پژوهشی نیز طیف وسیعی از پژوهش‌های معطوف به قرآن و حدیث را در بر می‌گیرد، از فلسفه، عرفان، زبان و ادبیات گرفته تا پژوهش‌های از مبدأ مسائل علوم انسانی مدرن نظیر علوم اجتماعی، علوم سیاسی، تاریخ، روان شناسی و علوم تربیتی به قرآن کریم.
با این توضیح، هدفگذاری بنیادین پژوهشکده مطالعات قرآنی از این قرار است:
پژوهشکده مطالعات قرآنی چه در مقام تدوین و تصویب طرح های پژوهشی اعضای هیئت علمی‌اش، چه در مقام تصویب طرح های پژوهشی پیشنهادی، هر دو مسیر پژوهشی را مطلوب می‌شمارد و در حد وسع می‌کوشد فعالیت‌ها و رویدادهای علمی را به نحو متوازن در هر دو مسیر پیش ببرد. روشن است که در هر دو مسیر پژوهشی زمینه و فرصت برای همکاری و تعامل میان پژوهشگران حوزه قرآن و حدیث با پژوهشگران دیگر حوزه‌های انسانیات و علوم اجتماعی فراهم است. آنچه متفاوت است مبدأ انتخاب موضوعات، رویکرد و روش مسئله‌پردازی و فرآیند اجرا و پایش پژوهش است.

حوزه تمرکز پژوهشی 
پژوهشکدۀ مطالعات قرآنی از بدو تأسیس رصد و نقد آراء محققان داخل و خارج از کشور را جزئی از برنامه‌های پژوهشی خویش دانسته و بدین رو بخش عظیمی از آثار علمی تولیدشده در این پژوهشکده به طور صریح یا ضمنی به این امر اختصاص داشته است. در کنار اینها، در معرفی این دیدگاه‌ها، کار ترجمانیِ صِرف مد نظر پژوهشگران این پژوهشکده نبوده و هرگاه در هر حوزه‌ای دیدگاهی معرفی شده، تلاش بر آن بوده که با نگاهی انتقادی به آن نگریسته شود، دیدگاه‌های بدیل دیده و با آن سنجیده شوند، و در نهایت دیدگاهی برآمده از نگاه میان‌رشته‌ای و تفکر انتقادی بومی عرضه شود. با این توجه حوزه تمرکز پژوهشی پژوهشکده براساس تصویب شورای پژوهشی پژوهشگاه در میان‌مدت(2 الی 5 سال) محور «بررسی تطبیقی رویکردهای پژوهشگران برآمده از سنت خاورشناسی(مسلمان و غیرمسلمان) و پژوهشگران ایرانی(حوزوی و دانشگاهی) در زمینه مطالعات قرآنی و اسلامی» خواهد بود.