سرفصل ها
رویکردهای پژوهشکده مطالعات قرآنی
دروس پیش نیاز
علم رجال
هدف: ارائه مباحثی فراگیر در زمینه علم رجال که بتواند دانشجویان را با مبانی و اصول مکاتب و جریان‌ها، و آثار مکتوب مهم در حیطه علم رجال اعم از امامیه و اهل سنت آشنا سازد.
سرفصل مباحث:
مسائل عمومی رجال: زمینه های تاریخی علم رجال، علم تأریخ الرجال و علم جرح و تعدیل، مبانی کلامی علم رجال، مبانی اخلاقی و فقهی علم رجال، علم رجال و جریان های متقدم اندیشه ورزی، مکاتب نخستین در علم رجال، شکل گیری مکاتب متقدم رجالی مانند مکتب بغداد و خراسان، اختلافات فرقه ای و نقد رجالی
تاریخ رجال امامیه: رجالیان متقدم در سده های ۳ و۴ق، مکاتب و تدوین های رجالی در سده ۵ق، مطالعات رجالی در مکتب حله، جوامع متأخر رجالی
اصول و قواعد کلی علم رجال، مصطلحات کلیدی در علم رجال
عقاید اسلام از قرآن وحدیث
هدف: ارائه مباحثی در حیطه رابطه عقاید اسلامی با نصوصودینی – شامل قرآن و حدیث – که در آن کوشش می‌شود مسائل مبنایی با تطبیق به نمونه‌های اعتقادات مورد بررسی قرار گیرد.
سرفصل مباحث: نسبت نصوص به ادله عقلی در حوزه عقاید، نسبت حدیث به قرآن در حوزه عقاید، مسئله خبر واحد در مباحث اعتقادی، مواجهات تأویلی با ظواهر قرآن کریم و احادیث در حوزه عقاید
جایگاه حدیث در علوم مختلف
هدف: ارائه مباحثی در حیطه بهره‌گیری علوم مختلف اسلامی و عرفی از حدیث و میزان و نوعِ تأثیرپذیری آنها از احادیث در دوره‌های مختلف تاریخی و در علوم روز، همچنین توجه به آسیب‌شناسی و نگرانی‌ها از استناد بی‌رویه به احادیث در علوم.
سرفصل مباحث: جایگاه حدیث در تفسیر قرآن و شاخه های علوم قرآنی، فقه و اصول، کلام و فلسفه اسلامی، عرفان نظری، تاریخ اسلام، معیارهای ارزیابی حدیث برای استفاده در علوم جدید، مروری انتقادی بر کاربردها در علوم اجتماعی، اقتصاد و مدیریت، علوم سیاسی، علوم تربیتی، روانشناسی، پزشکی و ...
زبان تخصصی
هدف: تقویت بنیه زبان خارجی در خصوص فهم متون نوشته شده به زبان انگلیسی در حوزه تخصصی علوم قرآن و حدیث. بدیهی است چنین درسی ممکن است در صورت تشخیص گروه، برمبنای زبان دیگر مانند فرانسه یا آلمانی هم ارائه شود.
سرفصل: انتخاب متون تخصصی در راستای اهداف دوره
دروس تخصصی (مشترک بین حوزه های علوم قرآنی و علوم حدیث)
بررسی آراء و نظرات جدید در حوزه قرآن و حدیث
هدف: طرح مباحصی برآمده از علوم جدیدمانند زبانشناسی، هرمنوتیک و... در خصوص فهم محتوا و ضبط متن قرآن کریم به منظور استفاده بهسینه از دستاوردهای این علوم در حیطه مباحث قرآنی و البته نقد و ارزیابی این نظریه‌ها.
سرفصل مباحث: معناشناسی در قرآن کریم: مباحث منتخب، انسان شناسی در قرآن کریم: مباحث منتخب، مباحث نقد متن در حوزه قرآن و حدیث، مباحث ترجمه شناسی قرآن، مباحث هرمنوتیک و فهم متن، رویکردهای جدید مستشرقان به حدیث در حوزه تاریخ حدیث و نقد اسناد- متنی، روش های جدید در پژوهش ترتیب نزول، مطالعات نسخه شناسی قرآن، مروری بر دوره های استشراق و مکاتب و جریان های خاورشناسی
بررسی متون تخصصی از جهت فن اعراب و ترجمه
هدف: ارائه مباحثی در تحلیل اعرابی و ترجمه عبارات قرآن کریم و متون حدیثی به گونه ای که بدون تفکیک دربردارنده مباحث نظری و نمون های کاربردی خواهد بود، به گونه‌ای که هنگام طرح هر بحث نظری، مثال‌هایی برای آن ذکر و تحلیل خواهد شد. در این درس کوشش می‌شود در کنار بحث‌های سنتی به بحث‌های روز در حیطه زبانشناسی عربی نیز توجه شود.
سرفصل مباحث: خاستگاه اعراب القرآن، مطالعه موردی چند آیه منتخب، قرائات و اعراب القرآن، شکل القرآن و دانش اعراب، اختلافات اعرابی و اثر آن در ترجمه، مباحث جدید در ویژگی های صرفی و نحوی قرآن، گذاری بر سابقه اعراب الحدیث، مطالعه موردی چند حدیث منتخب، زمینه های نحوی در تحریف حدیث، زمینه های نحوی در نقل به معنا، مروری بر مسائل ترجمه در حیطه قرآن و حدیث
دروس تخصصی (حوزه تفسیر و علوم قرآنی)
علوم قرآنی ۱ (زبان قرآن)
هدف: طرح مباحثی در حیطه زبان قرآن و پیوند میان مباحث هرمنوتیک و معناشناسی با علوم قرآنی
سرفصل مباحث: مباحث عمومی زبان دین، عمومات هرمنوتیک، ویژگی های زبانی متون مقدس، مقتضیات صورت نوشتاری، ارزش معناشناختی واژگان، زبان گزاره های قرآن، نقش معرفت بخشی و انگیزشی، ساختار متن و روابط درون متنی، مسائل زبان قرآن در سطح ادبیات، در سطح فرهنگ، در سطح منطق.
علوم قرآنی ۲ (بیان قرآن)
هدف: طرح مباحثی در خصوص الهام‌گیری عالمان قرآنی از مباحث علم اصول و علوم بلاغت در مطالعه خود در خصوص انتقال از لفظ به معنا و بازخوانی آن در نظریات متناسب با مسائل مطروح در حوزه مطالعات معاصر.
سرفصل مباحث: مباحث اصولی شامل عام و خاص و ملحقات آن، ناسخ و منسوخ، مفهوم و منطوق، مباحث بلاغی مانند وجوه مخاطبات، استعاره و کنایه و ملحقات آن، خبر و انشاء، بدیع قرآن و فواصل آیات، دانش های جدید مانند معناشناسی و نشانه شناسی، درک عرفی و چالش آیات متشابه، تأویل و نسبت آن با درک عرفی.
علوم قرآنی ۳ (نزول قرآن)
هدف: ارائه مباحثی با رویکرد تاریخی به متن و معانی قرآن و بازخوانی بخش‌هایی از علوم قرآنی که صبغه تاریخ قرآن دارند، اما مسئله آنها به فرآیند نزول قرآن در طی۲۳ سال و نه سرگذشت قرآن در جامعه اسلامی، مربوط می‌شود. بخش اخیر در عنوان مستقلی با نام تاریخ قرآن پوشش داده خواهد شد.
سرفصل مباحث: وحی و مقدمات کلامی، نزول تاریخی و حضور فراتاریخی، کیفیت نزول و ملحقات آن، مباحث اسباب النزول، مکی و مدنی و ملحقات، گزاره های تاریخی قرآن، جغرافیای تاریخی قرآن، نقش اعلام شخصی در تاریخیت، تاریخ و قصص قرآنی، معانی قرآن با توجه به بافت فرهنگیِ نزول.
تفسیر قرآن ۱
هدف: ارائه مباحثی در حیطه «تفسیر موضوعی قرآن» که بخش‌های آغازین آن شامل مباحث نظری در خصوص تفسیر موضوعی، و ادامه آن، مطالعه نمونه‌هایی عملی بر مبنای سور و در صورت صلاحدید استاد، نمونه‌هایی بر مبنای موضوع خواهد بود.
سرفصل مباحث: چیستی تفسیر موضوعی، جایگاه و اهمیت تفسیر موضوعی، سابقه تفسیر موضوعی، نظریات تفسیر موضوعی، نیازهای عصری و تفسیر موضوعی، پیوند میان موضوع عصری و موضوع قرآنی، مبنا و روش موضوع‌یابی (مسئله- موضوع- کلید واژه‌ها)، طبقه‌بندی مفاهیم قرآن، مفاهیم در رابطه با سیاق و نظم قرآن، موضوعات منتخب در تفسیر موضوعی.
تفسیر قرآن ۲
هدف: ارائه مباحثی در حیطه «تفسیر ساختاری قرآن» که بخش آغازین شامل مباحث نظری در خصوص تفسیر ساختاری، و ادامه آن، مطالعه نمونه‌هایی عملی بر مبنای سور منتخب خواهد بود.
سرفصل مباحث: سابقه و خاستگاه تفسیر ساختاری، مباحث مناسبت مانند فواتح و خواتم، تناسب آیات و سور، آیات متشابه، مباحث سوره شناختی، سوره های نظیر، روابط شبکه ای میان سور، نمونه های منتخب در تفسیر ساختاری (سوره‌های اسراء و کهف).
تفسیر قرآن ۳
هدف: ارائه مباحثی در حیطه «تفسیر اجتماعی قرآن» که بخش آغازین آن شامل مباحث نظری در خصوص تفسیر مسائل اجتماعی قرآن کریم و مبانی تفسیر اجتماعی، و ادامه آن، مطالعه نمونه‌هایی عملی بر مبنای موضوعات منتخب متناسب با نیازهای روز خواهد بود.
سرفصل مباحث: سابقه و بستر شکل‌گیری تفسیر اجتماعی، گونه‌های تفسیر اجتماعی، توجهات قرآن کریم به جامعه، سرنوشت اجتماعی انسان، ویژگی های جامعه عصر نزول، اصول مشترک ادیان و اعتبارات اقوام و ملل، نفی- امضا و تأسیس در مواجهه با هنجارهای جامعه، تدرج در نزول آیات و مقتضیات اجتماعی، نمونه های منتخب در تفسیر اجتماعی
مفردات قرآن
هدف: ارائه مباحثی در حیطه آشنایی عمیق با مفردات الفاظ قرآن کریم که بدون تفکیک دربردارنده مباحث نظری و نمونه‌های کاربردی خواهد بود، به گونه ای که به هنگام طرح هر بحث نظری، مثال‌هایی برای آن ذکر و تحلیل خواهد شد. در ارائه این درس، افزون بر دانش‌های سنتی مفردات قرآن و غریب القرآن، از دستاوردهای زبانشناسی جدید هم استفاده می‌شود.
سرفصل مباحث: اشتراک لفظی و ترادف، ساخت های صرفی-نحوی در مفردات، ساخت های تاریخی، رابطه نام و واژه، ساخت واژه از بن های متنوع، اشتقاق کبیر، تنوع گویشی، واژه های دخیل، استعاره در ساخت مفردات، بستر فرهنگی مفردات، بستر کاربردی و وجوه و نظائر، فاصله تاریخی مفردات‌نویسان و مسئله غریب القرآن.
روش‌های تفسیری
هدف: ارائه مباحثی در حیطه روش‌های تفسیر قرآن کریم، رویکردهای مفسران و گونه‌های تفسیرنگاری اعم از شیعه و اهل نست، با این مبنا که هم دانشجویان با مباحث نظری و طبقه‌بندی‌ها در این زمینه آشنا شوند و هم جایگاه تفاسیر مشهور قدیم و حدید در جغرافیای این نظریه‌ها و طبقه‌بندی‌ها معلوم گردد.
سرفصل مباحث: سابقه قواعد تفسیر و شروط مفسر، مسائل عمومی تفسیر، تنوع اندیشه دینی و تفسیر، جایگاه تفسیر به مأثور، جایگاه اجتهاد و استنباط در تفسیر، تفسیر قرآن به قرآن، روش تفسیری و تنوع اصناف مفسران شامل متکلمان، فقها، ادبا، عرفا، وعاظ و محدثان، تنوع معارف در تفسیر، تنوع تفاسیر در گونه ها، اختلاف فرق و مذاهب در تفسیر، رویکردهای جدید تفسیری شامل تفسیر اجتماعی، تفسیر تاریخی، تفسیر انسان شناختی و ...
تاریخ قرآن
هدف: ارائه مباحثی با رویکرد تاریخی به متن قرآن و بازخوانی بخش‌هایی از علوم قرآنی که دارای سبغه تاریخ قرآن هستند، اما مسئله آنها به فرآیند حفظ و ضبط قرآن کریم در جامعه اسلامی در طی سده‌های متمادی از پایان نزول وحی تا امروز مربوط می‌شود. بخش مربوط به ۲۳ سال نزول در عنوان علوم قرآنی ۳ پوشش داده خواهد شد.
سرفصل مباحث: حفظ و کتابت قرآن، جمع و تدوین قرآن، مصاحف و عد الآی، رسم الخط قرآن، نقط و شکل و علامات سجاوندی، مباحث قرائت، اسمگذاری سور، تقسیمات قرآن.
مقایسه بین قرآن و کتب آسمانی گذشته
هدف: ارائه مباحثی در حیطه آشنایی مختصر با کتب آسمانی گذشته و متون دینی که به نوعی ملحق به کتب آسمانی هستند، مشخصاً در سه حوزه یهودی، مسیحی و زردشتی؛ نسبت آنها با کتبی که قرآن کریم آنها را آسمانی می‌شمارد و مقایسه محتوایی در مضامین مشترک ادیان آسمانی که در این متون مقدس بازتاب یافته است.
سرفصل مباحث: ارجاعات قرآن کریم به انبیاء و کتب پیشین، آشنایی با کتب مقدس یهودی (رسمی و غیر رسمی)، آشنایی با تلمود و مدراش، آشنایی با کتب مقدس مسیحی (رسمی و غیر رسمی)، آشنایی با اوستا و کتب دینی زردشتی، مطالعات مقایسه ای شامل: مباحث خداشناسی و توحید، مباحث وحی و نبوت، بشارت به پیامبر اسلام (ص)، مباحث معاد، اصول اخلاقی، شریعت و احکام
دروس تخصصی (حوزه علوم حدیث)
تاریخ حدیث
هدف: ارائه مباحثی فراگیر در حیطه تاریخ حدیث اعم از شیعه و اهل سنّت بر مبنای مباحث نظری که به هنگام طرح هر بحث، مثال‌های عملی هم برای آن ذکر و تحلیل می‌شود و آثار متنوع حدیثی در جغرافیای تاریخ حدیث جایابی می‌گردد.
سرفصل مباحث:
مباحث عمومی تاریخ حدیث: چیستی تاریخ حدیث، حدیث در سده نخست اسلامی، گسترش کتابت حدیث در سده دوم هجری، مسئله اسناد و ارزیابی حدیث و چالش های آن، پیدایی جریان اصحاب حدیث و اثرات آن در تاریخ حدیث، عصر تدوین جوامع حدیثی، رویاورد به شرح نویسی و مطالعات پیرامونی از سده های میانه هجری، جوامع حدیثی متأخر و تجمیع کتب پیشین
مباحث تاریخ حدیث امامیه: حدیث امامیه در عصر حضور، کتب اربعه از کافی تا تهذیبین، کوشش هایی در عرض کتب اربعه، جریان اصحاب حدیث امامیه و چالش های آن، حدیث امامیه در سده های میانی، خیزش محدثان عصر صفوی و دوره متأخر از حدیث امامیه، مروری بر حدیث زیدیه و اسماعیلیه.
فقه الحدیث
هدف: ارائه مباحثی در حیطه فهم و تفسیر احادیث معصومین با موضوعات متنوع اعتقادی، فقهی، اخلاقی و غیر آن که بدون تفکیک دربردارنده مباحث نظری و نمونه‌های کاربردی خواهد بود، به گونه‌ای که به هنگام طرح هر بحث نظری، مثال‌هایی برای آن ذکر و تحلیل خواهد شد.
سرفصل مباحث: چیستی فقه الحدیث، نسبت میان فقه الحدیث و تفسیر قرآن، فهم مفردات و غریب الحدیث، تحریف و تصرفات متنی در حدیث، مسائل حوزه نقل به معنا، عرضه احادیث بر قرآن کریم، عرضه حدیث بر احادیث نظیر، ناسخ و منسوخ حدیث، حدیث به مثابه قضیه حقیقیه یا خارجیه، تعارض و مسئله جمع، اقسام جمع، مسئله سبب ورود، متشابهات در حدیث و رد علم آن به معصومین.