سومین نشست از سلسله نشست‌های ماهیانه اسلام و باستان متاخر برگزار شد

نشست «بازنگری معنای واژه «دین» در قرآن با لحاظ بستر تاریخی پیدایش اسلام» با سخنرانی دکتر محسن گودرزی، استادیار مطالعات اسلامی دانشکده الهیاتِ دانشگاه هاروارد در روز دوشنبه 5 تیر از ساعت 18 تا 20 (بصورت مجازی) برگزار شد.

چکیده این نشست به شرح ذیل می باشد.

در قرآن، کلمه دین بیش از 90 بار استفاده شده است. مفسران و پژوهشگران قرآنی عموما دو معنای غالب برای کلمه دین مطرح کرده اند: اول: «دین» به معنای «داوری» یا «جزا» (مانند «یوم الدین»)، که در کلمات هم ریشه «دین» در زبان های سامی دیگر نیز وجود دارد. دوم، که موضوع اصلی و مورد انتقاد این گفتار است، «دین» به معنای آئین، کیش، یا مذهب است، به مثابه منظومه ای چندوجهی از عقاید، شرایع، آیین های پرستش، توصیه های اخلاقی، و امور مرتبط. در مورد خاستگاه این معنای ادعائیِ دوم، که معادل یا نزدیک به مفهوم انگلیسی religion است، اتفاق نظری وجود ندارد. برخی آن را منتج از معنای «فرمان برداری» می دانند، که یکی از دلالات کلمه دین در زبان عربی در متون خارج از قرآن است، اما برخی دیگر بر این باورند که «دین» در قرآن برگرفته از مفهوم «دِین» در فارسی میانه است که ظاهرا دلالتی گسترده و چندوجهی مشابه با کلمه religion در انگلیسی داشته است.

این ارائه در بخش اول، بر مبنای بازخوانی برخی آیات قرآن و بازنگری برخی شواهد برجای مانده از باستان متأخر، به طرح سه مدعا می‌پردازد. اول: در بیشتر (و ای بسا تمامِ) مواردی که کلمه «دین» در قرآن معمولا در معنایِ گسترده و چندوجهیِ دوم فهمیده شده است، «دین» یا یک اسم مصدر به معنای «پرستش» است یا مفهوم «شیوه پرستش» را منتقل میکند که در وهله اول اعمال و مناسک مرتبط با پرستش یعنی عباداتی مانند صلوة، زکوة، قربانی، حج، یا آئین عشای ربانی را به ذهن متبادر میسازد. برای مثال، عبارت «دین الله» در آیه 83 سوره آل عمران به معنای «پرستش خدا» است و نه «آئین خدا» به معنای یک نظام گسترده و چندوجهی متبلور در آموزه های الهی. مدعای دوم این است که «دین» به مثابه «پرستش» برگرفته از معنای «خدمت» است، که یکی از معانی اصلی کلمه «دین» یا فعل «دان» در زبان عربی است. همانطور که هر عبدی وظیفه انجام «خدمت» یا «بندگی» و اعمال مرتبط با آن را نسبت به ارباب خود دارد، در نگاه قرآن نیز همه انسانها بندگان (عباد) خداوند هستند و بنابراین باید نسبت به او خدمتگذاری کنند. دراینصورت، مفهوم «دین» این خدمتگذاری، بندگی، یا پرستش و نحوه انجام آن را منتقل میکند. مدعای سوم این است که مفهوم «اسلام» در قرآن صرفا به معنای تسلیم امر خدا بودن نیست بلکه به پرستش انحصاری خداوند (الله) و بنابراین نفی پرستش موجودات دیگر اشاره دارد. 

قسمت دوم، خوانشی نو از دو متن قرآنی که از کلمات دین و اسلام استفاده کرده اند مطرح میکند. متن اول آیات آل عمران:85-83 و متن دوم مائده:3 است که اکمال «دین» را اعلام میکند. با تمرکز بر آیه اکمال دین، ارائه به اهمیت ذبح حیوانات در مناسک مذهبی دنیای باستان میپردازد و نشان میدهد که قصد اصلی آیه سوره مائده جدا کردن مناسک مومنین از اعمال عبادی مشرکین است، علی الخصوص با منع مومنین از خوردن حیواناتی که در حین صید کشته شده اند و محدود کردن آنان به گوشت حیواناتی که به طریقه صحیح و یکتاپرستانه—یعنی با ذکر نام الله در حین کشتار—ذبح شده اند. ارتباط این الزامات غذایی با مناسک عبادی و تاکید بر انجام این مناسک به شیوه یکتاپرستانه توضیح میدهند که چرا این آیه از اکمال شیوه پرستش («دین») مومنین و انتخاب یکتاپرستی («اسلام») به عنوان شیوه پرستش آنها سخن میگوید.