بازتاب قرآن، فرهنگ و معارف اسلامی در آثار نویسندگان روسی
پژوهشکده مطالعات قرآنی با همکاری انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی در تاریخ 8/6/96 نشست تخصصی با عنوان « بازتاب قرآن، فرهنگ و معارف اسلامی در آثار نویسندگان روسی » با سخنرانی دکتر جان اله کریمی مطهر، استاد زبان و ادبیات روسی دانشگاه تهران و رئیس "انجمن ایرانی زبان و ادبیات روسی" و دبیر شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی برگزار نمود که گزارشی از این نشست در ادامه تقدیم می گردد:
در ادبیات روسیه شاعران و نویسندگان بی شماری هستند که با الهام از مفاهیم و داستان های قرآنی و تحت تأثیر حکمت و فرهنگ مشرق¬زمین آثار جاودانی را خلق کردند. فیلسوفان، شاعران و نویسندگانی مانند ولادیمیر سالاویف، الکساندر پوشکین، ایوان بونین و لف تالستوی در آثارشان از حکمت مشرق¬زمین، مفاهیم و داستان-های قرآنی و مقدسات اسلامی سخن به میان آوردند.
با بررسی و تحلیل آثار این دسته از نویسندگان روسی به این نتیجه می¬رسیم که آنها را برای بیان دیدگاه¬های خود در باره مسائل مختلف اجتماعی از حکمت و معارف اسلامی و قرآنی بهره گرفته¬اند؛ ولی تحلیل و ترجمه آثار شرقی نویسندگان روسی در ایران از جایگاه شایسته‌ای برخوردار نیست. امیدوارم که نشست امروز، بخشی از خلأ موجود در این حوزه را برطرف کند و گامی کوچک در جهت معرفی و بررسی ایندسته از آثار نویسندگان توانمند روسی باشد. علاقه و تمایل فراوان به آشنایی و درک فرهنگ و اعتقادات دیگر ملل را می توان در ادبیات دوران مختلف روسیه به وضوح مشاهده کرد.
در آثار اصیل ادبی روسیه ردپا و حتی تأثیر فرهنگ و ادبیات ملل مختلف غرب و شرق دیده می¬شود. نویسندگان و شاعران روسیه در طول قرن های گذشته تأثیر فراونی از زندگی، آداب و فرهنگ همسایگان مسلمان خود گرفته اند. البته، شایان ذکر است هیچ وقت دنیای اسلام و زندگی مسلمانان برای روس ها مجهول نبود، در روسیه حدود دویست قوم زندگی می کنند، بسیاری از این اقوام مانند تاتارها، چچن ها، باشیقرها، داغستانی ها، چوواش ها مسلمان هستند. از گذشته بسیار دور نویسندگان و هنرمندان روسیه از طریق این اقوام با دنیای اسلام و زندگی مسلمانان آشنا بودند. در طول قرن 18 چند نسخه از قرآن مجید در روسیه به چاپ رسید. اولین ترجمه آن در دوره پتر اول (کبیر) در سال 1716 و دومین ترجمه هم در سال 1790 به چاپ رسید؛ هر دو ترجمه از زبان فرانسه انجام گرفته است. در سال 1787 به دستور کاترین دوم متن اصلی قرآن کریم به زبان عربی به چاپ رسید. این نسخه زیبا برای پیشکش به خارجی ها و مهمانان ویژه آماده شده بود و شش بار هم تکرار شد. بعدها مفاهیم و داستان های قرآنی، حکمت و فرهنگ مشرق زمین بن¬مایه های بسیاری از آثار نویسندگان و شاعران روسی شد. نویسندگان روسی با بهره گیری از مفاهیم و داستان های قرآنی و تحت تأثیر حکمت و فرهنگ مشرق زمین آثار جاودانی را خلق کردند.
نویسندگان و شاعران روسیه در طول سده های گذشته تأثیر فراوانی از قرآن، زندگی، آداب و فرهنگ همسایگان مسلمان خود گرفته اند. الکساندر پوشکین یکی از شاعران برجسته روسیه است که با بهره گیری از داستان های قرآن، آثار جاودانی خلق کرد. در اینجا به عنوان نمونه به قطعه چهارم از مجموعه اشعار "تأسی از قرآن" پوشکین اشاره می¬کنیم که یادآور داستان حضرت ابراهیم(ع) و نمرود از سوره بقره است: تـأسی از قـرآن (قطعه چهارم) امیری، شهی، در زمان‌های دور و فرمانروا, بی‌خرد، پرغرور به فکر نزاع و جدل با تو بود به فکر ریا و دغل با تو بود ولی با سخن‌هایت آرام شد به نیروی تو اهلی و رام شد تو گفتی: به هستی نفس داده‌ام و جان گیرم از هرچه خود زاده‌ام همه چیز دست من است و منم که بر کالبد روح و جان می‌دمم بگفتا که من هم توانم چنان ببخشایم و بازگیرمش جان منم با تو دادار در یک تراز گنه لب فرو بست از بیم باز به او گفت با خشم پس این سخن خداوند گیتی: که همواره من، خود از شرق برآورم آفتاب تو گر می‌توانی ز مغرب بتاب! از موضوعات مهم اشعار ایوان بونین، می‌توان به سوژه‌ها و عناوین الهام گرفته از کتاب‌های آسمانی (تورات، انجیل و قرآن) اشاره کرد که عناوین بعضی از آنها عبارتند از: رستاخیز، ابراهیم، کوثر، حجرالاسود کعبه، امت پیامبر، شب قدر، اسرار الهی ("الف، لام، میم")، هجرت محمد(ص) ، نماز، زینب، محمد و صفیه، زائر، پند سعدی، و... . در اینجا به دو نمونه از اشعارش اشاره می¬کنیم که نشان می¬دهد بونین با تاریخ اسلام و ادبیات فارسی بخوبی آشنا بوده است: زینب زینب، ای نور دیده! تو به سان سبوی عربی: هرچه هوا در خیمه های صحرا خفه تر، هرچه گردباد سوزان پرتلاش تر، آب به همان میزان در سبو خنک تر. زینب، ای نور دیده! تو مظهر جدیت و غروری! هرچه عشقت شیداتر، سر سختی ات هم فزون تر. اما شیرین است، اُ، شیرین است آب خنک، و برای رهگذر صحرا – گران بهاتر از زندگیست. پند سعدی بخشنده باش چو نخل، گر نتوانی چو سرو باش، افراشته، ساده و نجیب ایوان بونین شعر پند سعدی را بر اساس این حکایت سعدی سرود: گرت زدست برآید چو نخل باش کریم وگر زدست نیاید چو سرو باش آزاد اینقدر آشنایی روس‌ها با ادبیات ایران زیاد بود که حتی در صحبت‌ها و مکاتبات خود برای متقاعد کردن طرف مقابل از اشعار شعرای ایرانی استفاده می‌کردند؛ لف تالستوی یک نویسنده مذهبی و اخلاق‌گرا قرن نوزده روسیه است و یکی از معاصرین وی شاعری بنام فت است. فت که مترجم شعر حافظ بوده و برعکس لف تالستوی در مسایل اخلاقی شاعری سخت گیر نبود و می توان گفت که نقطه‌ی مقابل لف تالستوی بوده است. آنها در رابطه با مسائل مختلف اجتماعی با هم بحث می‌کردند و فت معمولا در بحث های خود با لف تالستوی با شعرهای حافظ به او پاسخ می‌داد. این مسئله حتی در رمان "آنا کارنینا" لف تالستوی انعکاس یافته است؛ یکی از قهرمانان رمان به نام لوین آن موقعی که آبلونسکی دیگر قهرمان این اثر بر سر یک مسئله‌اخلاقی با او بحث می‌کند، پاسخ او را با این شعر از حافظ می‌دهد: «برو ای زاهد بر دردکشان خرده مگیر». در ضمن در مجموعه آثار لف تالستوی بخشی است تحت عنوان «کلمات قصار حضرت محمد که در قرآن نیست».
در واقع تعدادی از احادیت حضرت رسول را جمع آوری، ترجمه و چاپ کرد. بدین ترتیب می توان گفت که دین اسلام، فرهنگ و آداب و رسوم مسلمان در کنار مسیحیت، بخشی از فرهنگ روسیه را تشکیل می¬دهد. ارتباطات روس ها با مردم کشورهای مشرق زمین موجب افزایش تمایل جوامع روسی به آثار شرقی شد. فرهنگ و ادبیات فارسی به دلیل غنای خود، از دیر باز بر ادبیات و فرهنگ کشورهای دور و نزدیک تأثیر عمیق داشته و در پرورش افکار بسیاری از بزرگترین نویسندگان روسیه تأثیرگذار بوده است. ارتباطات روس¬ها با مردم کشورهای مشرق¬زمین موجب افزایش تمایل جوامع روسی به آثار ادبی شرقی شد. بسیاری از داستان¬های دینی و ادبی شرقی-ایرانی بن¬مایه¬های آثار نویسندگان و شاعران روسی شدند، نویسندگان اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم روسیه نیز مثل ایوان بونین، سرگئی یسنین، نیکلای گومیلیوف، الکساندر پوشکین و لف تالستوی در آثار خود تحت تأثیر ادبیات ایران و با بهره گیری از حکمت مشرق زمین و ایران دیدگاه¬های خود را در رابطه مسائل مختلف اجتماعی بیان کردند.
در ادبیات روسیه شاعران و نویسندگان بی شماری هستند که با الهام از مفاهیم و داستان های قرآنی و تحت تأثیر حکمت و فرهنگ مشرق¬زمین آثار جاودانی را خلق کردند. فیلسوفان، شاعران و نویسندگانی مانند ولادیمیر سالاویف، الکساندر پوشکین، ایوان بونین و لف تالستوی در آثارشان از حکمت مشرق¬زمین، مفاهیم و داستان-های قرآنی و مقدسات اسلامی سخن به میان آوردند.
با بررسی و تحلیل آثار این دسته از نویسندگان روسی به این نتیجه می¬رسیم که آنها را برای بیان دیدگاه¬های خود در باره مسائل مختلف اجتماعی از حکمت و معارف اسلامی و قرآنی بهره گرفته¬اند؛ ولی تحلیل و ترجمه آثار شرقی نویسندگان روسی در ایران از جایگاه شایسته‌ای برخوردار نیست. امیدوارم که نشست امروز، بخشی از خلأ موجود در این حوزه را برطرف کند و گامی کوچک در جهت معرفی و بررسی ایندسته از آثار نویسندگان توانمند روسی باشد. علاقه و تمایل فراوان به آشنایی و درک فرهنگ و اعتقادات دیگر ملل را می توان در ادبیات دوران مختلف روسیه به وضوح مشاهده کرد.
در آثار اصیل ادبی روسیه ردپا و حتی تأثیر فرهنگ و ادبیات ملل مختلف غرب و شرق دیده می¬شود. نویسندگان و شاعران روسیه در طول قرن های گذشته تأثیر فراونی از زندگی، آداب و فرهنگ همسایگان مسلمان خود گرفته اند. البته، شایان ذکر است هیچ وقت دنیای اسلام و زندگی مسلمانان برای روس ها مجهول نبود، در روسیه حدود دویست قوم زندگی می کنند، بسیاری از این اقوام مانند تاتارها، چچن ها، باشیقرها، داغستانی ها، چوواش ها مسلمان هستند. از گذشته بسیار دور نویسندگان و هنرمندان روسیه از طریق این اقوام با دنیای اسلام و زندگی مسلمانان آشنا بودند. در طول قرن 18 چند نسخه از قرآن مجید در روسیه به چاپ رسید. اولین ترجمه آن در دوره پتر اول (کبیر) در سال 1716 و دومین ترجمه هم در سال 1790 به چاپ رسید؛ هر دو ترجمه از زبان فرانسه انجام گرفته است. در سال 1787 به دستور کاترین دوم متن اصلی قرآن کریم به زبان عربی به چاپ رسید. این نسخه زیبا برای پیشکش به خارجی ها و مهمانان ویژه آماده شده بود و شش بار هم تکرار شد. بعدها مفاهیم و داستان های قرآنی، حکمت و فرهنگ مشرق زمین بن¬مایه های بسیاری از آثار نویسندگان و شاعران روسی شد. نویسندگان روسی با بهره گیری از مفاهیم و داستان های قرآنی و تحت تأثیر حکمت و فرهنگ مشرق زمین آثار جاودانی را خلق کردند.
نویسندگان و شاعران روسیه در طول سده های گذشته تأثیر فراوانی از قرآن، زندگی، آداب و فرهنگ همسایگان مسلمان خود گرفته اند. الکساندر پوشکین یکی از شاعران برجسته روسیه است که با بهره گیری از داستان های قرآن، آثار جاودانی خلق کرد. در اینجا به عنوان نمونه به قطعه چهارم از مجموعه اشعار "تأسی از قرآن" پوشکین اشاره می¬کنیم که یادآور داستان حضرت ابراهیم(ع) و نمرود از سوره بقره است: تـأسی از قـرآن (قطعه چهارم) امیری، شهی، در زمان‌های دور و فرمانروا, بی‌خرد، پرغرور به فکر نزاع و جدل با تو بود به فکر ریا و دغل با تو بود ولی با سخن‌هایت آرام شد به نیروی تو اهلی و رام شد تو گفتی: به هستی نفس داده‌ام و جان گیرم از هرچه خود زاده‌ام همه چیز دست من است و منم که بر کالبد روح و جان می‌دمم بگفتا که من هم توانم چنان ببخشایم و بازگیرمش جان منم با تو دادار در یک تراز گنه لب فرو بست از بیم باز به او گفت با خشم پس این سخن خداوند گیتی: که همواره من، خود از شرق برآورم آفتاب تو گر می‌توانی ز مغرب بتاب! از موضوعات مهم اشعار ایوان بونین، می‌توان به سوژه‌ها و عناوین الهام گرفته از کتاب‌های آسمانی (تورات، انجیل و قرآن) اشاره کرد که عناوین بعضی از آنها عبارتند از: رستاخیز، ابراهیم، کوثر، حجرالاسود کعبه، امت پیامبر، شب قدر، اسرار الهی ("الف، لام، میم")، هجرت محمد(ص) ، نماز، زینب، محمد و صفیه، زائر، پند سعدی، و... . در اینجا به دو نمونه از اشعارش اشاره می¬کنیم که نشان می¬دهد بونین با تاریخ اسلام و ادبیات فارسی بخوبی آشنا بوده است: زینب زینب، ای نور دیده! تو به سان سبوی عربی: هرچه هوا در خیمه های صحرا خفه تر، هرچه گردباد سوزان پرتلاش تر، آب به همان میزان در سبو خنک تر. زینب، ای نور دیده! تو مظهر جدیت و غروری! هرچه عشقت شیداتر، سر سختی ات هم فزون تر. اما شیرین است، اُ، شیرین است آب خنک، و برای رهگذر صحرا – گران بهاتر از زندگیست. پند سعدی بخشنده باش چو نخل، گر نتوانی چو سرو باش، افراشته، ساده و نجیب ایوان بونین شعر پند سعدی را بر اساس این حکایت سعدی سرود: گرت زدست برآید چو نخل باش کریم وگر زدست نیاید چو سرو باش آزاد اینقدر آشنایی روس‌ها با ادبیات ایران زیاد بود که حتی در صحبت‌ها و مکاتبات خود برای متقاعد کردن طرف مقابل از اشعار شعرای ایرانی استفاده می‌کردند؛ لف تالستوی یک نویسنده مذهبی و اخلاق‌گرا قرن نوزده روسیه است و یکی از معاصرین وی شاعری بنام فت است. فت که مترجم شعر حافظ بوده و برعکس لف تالستوی در مسایل اخلاقی شاعری سخت گیر نبود و می توان گفت که نقطه‌ی مقابل لف تالستوی بوده است. آنها در رابطه با مسائل مختلف اجتماعی با هم بحث می‌کردند و فت معمولا در بحث های خود با لف تالستوی با شعرهای حافظ به او پاسخ می‌داد. این مسئله حتی در رمان "آنا کارنینا" لف تالستوی انعکاس یافته است؛ یکی از قهرمانان رمان به نام لوین آن موقعی که آبلونسکی دیگر قهرمان این اثر بر سر یک مسئله‌اخلاقی با او بحث می‌کند، پاسخ او را با این شعر از حافظ می‌دهد: «برو ای زاهد بر دردکشان خرده مگیر». در ضمن در مجموعه آثار لف تالستوی بخشی است تحت عنوان «کلمات قصار حضرت محمد که در قرآن نیست».
در واقع تعدادی از احادیت حضرت رسول را جمع آوری، ترجمه و چاپ کرد. بدین ترتیب می توان گفت که دین اسلام، فرهنگ و آداب و رسوم مسلمان در کنار مسیحیت، بخشی از فرهنگ روسیه را تشکیل می¬دهد. ارتباطات روس ها با مردم کشورهای مشرق زمین موجب افزایش تمایل جوامع روسی به آثار شرقی شد. فرهنگ و ادبیات فارسی به دلیل غنای خود، از دیر باز بر ادبیات و فرهنگ کشورهای دور و نزدیک تأثیر عمیق داشته و در پرورش افکار بسیاری از بزرگترین نویسندگان روسیه تأثیرگذار بوده است. ارتباطات روس¬ها با مردم کشورهای مشرق¬زمین موجب افزایش تمایل جوامع روسی به آثار ادبی شرقی شد. بسیاری از داستان¬های دینی و ادبی شرقی-ایرانی بن¬مایه¬های آثار نویسندگان و شاعران روسی شدند، نویسندگان اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم روسیه نیز مثل ایوان بونین، سرگئی یسنین، نیکلای گومیلیوف، الکساندر پوشکین و لف تالستوی در آثار خود تحت تأثیر ادبیات ایران و با بهره گیری از حکمت مشرق زمین و ایران دیدگاه¬های خود را در رابطه مسائل مختلف اجتماعی بیان کردند.
نظر شما :