شورای مغان، گسستی از گذشته و شروعی برای آینده

بسمه تعالی

«شورای مغان، گسستی از گذشته و شروعی برای آینده»

تجربه های سیاسی نادر و بویژه تشکیل شورای مغان را می توان شروعی برای شکل گیری تاریخ معاصر ایران تلقی کرد. او وضع سنتی دوره صفویه در باره نسبت مردم با دولت را تغییر داد و سعی کرد اساس جدیدی را برای تنظیم این مناسبات پی ریزی کند و تغییری در دیدگاهها و نگرشهای عمومی مردم بوجود آورد. او قدرت واقعی را بدست آورده بود و مبنای مشروعیت و نظم ایلی را برای حکومت خود قائل بود. اما برای تقدس زدایی از خاندان صفوی، شیوه انتخاب هرچند صوری برای تعیین حاکم را موضوعیّت داد. این مهم را با اجتماع صد هزار نفری مغان که در نوع خود بی نظیر بود پیگیری کرد که اهمیت و تأثیر بسزایی در این تغییر نگرش جامعه داشت. هدف مهم دیگری که شورای مغان دنبال می کرد سیاست زدایی از مذهب تشیع و از بین بردن رسمیت سیاسی آن بود. نادر این کار را با تعریف از تشیع به عنوان یک مذهب فقهی در عداد مذاهب اربعه اهل سنت پیش برد. غافل از آنکه استعداد فقاهت شیعی برای سیاسی شدن کمتر از جنبه های کلامی و اجتماعی آن نبود.

وقایع قرن دوازدهم هجری و ظهور نادر گامی برای خروج از فضای سنتی و تمنای ورود به دنیای جدید و شروع زندگی علمی بود. هرچند این ورود سلبی بود و حالت ایجابی نداشت و نمی توانست عمیق باشد. عبور از نظام سنتی و داشتن رهیافت علمی به سیاست هرچند که به شکل صوری تجربه گردد مقدمه ای برای تشکیل حکومت دینی می شود. تعارض جدی بین نادر و علمای دینی و اقدامات او در این جهت در نهایت در خدمت جریان دینی برای تأسیس اساسی تازه گردید. استقلال مالی رهبران دینی از دولت و قدرت یافتن تدریجی آنها با اتکا به مردم سبب شد که نظام دوگانه ای را در ساحت سیاسی و اجتماعی ایران شاهد شویم. برجسته شدن جنبه های فقهی تشیع هم به نوبه خود زمینه های اجتماعی تحقق ولایت فقیه در آینده را فراهم و مردمسالاری دینی را زمینه سازی کرد. به این ترتیب اندیشه‌ها و تجربیات نادر هرچند تداوم نیافتند، اما آثار بویژه غیر مستقیم آنها را می توان تا مشروطیت و حتی انقلاب اسلامی ملاحظه کرد. تمایل به بازگشت به سنت صفویه در دوره قاجاری هم نتوانست حاصلی را در بر داشته باشد و تحولات صورت گرفته بگونه ای مؤثر بود که اجازه چنین برگشتی را نمی داد. به هرحال تجربیات سیاسی نادر برای طرح اندیشه های مردمسالارانه در جامعه ایران دارای اهمیت بود.

محمد علی فتح الهی