اهداف
پژوهشکده زبان و ادبیات
از آغاز تأسیس تا امروز
آنچه امروز در مجموعه بزرگ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با نام «پژوهشکده زبان و ادبیات» می‌شناسیم، باسابقه‌ترین و بزرگ‌ترین پژوهشکده این مجموعه (به لحاظ تعداد اعضای هیئت علمی) است. هفته پژوهش فرصت مغتنمی است برای مرور اجمالی تاریخچه این پژوهشکده از بدو تأسیس تا کنون.
بنیاد فرهنگ ایران نهادی پژوهشی، غیر انتفاعی و دارای هویتی حقوقی بود که در مهر ماه ۱۳۴۳ برای پاسداشت، گسترش، و پیش‌برد زبان پارسی – به دبیرکلی پرویز ناتل خانلری- بنیان گذارده شد. این بنیاد در تهران قرار داشت و در اساسنامه آن به صراحت ذکر شده بود که وظیفه بنیاد فرهنگ، نگهداری از «میراث فرهنگی ایران» و گسترش آن است.
در طول سال‌های فعالیت، بنیادفرهنگ عهده دار این وظایف بوده است:
* تألیف و انتشار فرهنگ‌نامه‌ها و واژه‌نامه‌های پارسی؛
* پژوهش در حوزه دستور زبان پارسی و تاریخ تحول و دگرگونی آن؛
* برگردان و چاپ هرگونه نوشتار پژوهشی درباره فرهنگ ایران و زبان پارسی که به زبان‌های دیگر نوشته شده باش؛
* گردآوری اسناد و مدارک و منابع لازم برای مطالعه و پژوهش در زبان و فرهنگ ایران؛
* یاری به نگارش و چاپ هرگونه نوشتار و یا خودآموزی که آموختن زبان فارسی روان را برای ایرانیان و غیرایرانیان ساده کند؛
* همکاری با همه موسسه‌های ایرانی و غیرایرانی که به فرهنگ ایران خدمت می‌کنند؛
*یاری در بنیانگذاری کتاب‌خانه‌های همگانی؛
* تشویق صاحب‌نظران به هرگونه پژوهش و بررسی که موجب بهبود درست نویسی و تکمیل خط فارسی برای ساده‌کردن خواندن و دقت در ثبت کلمات بشود.
بنیاد فرهنگ ایران در سال 1351 پژوهشکده فرهنگ ایران را برای تربیت پژوهشگران در رشته‌های ادبیات، زبانشناسی و تاریخ فرهنگ تأسیس کرد. دانشجویان این رشته‌ها پس از تحصیل، مدرک کارشناسی ارشد می‌گرفتند؛ بعدها دورۀ دکتریِ رشته‌های مذکور نیز افتتاح شد.
پس از انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۶۰ بنیاد فرهنگ ایران و یازده موسسه فرهنگی و علمی دیگر با هم ادغام شد و از مجموع آن‌ها موسسه‌ای به نام «موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی» وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی تشکیل گردید. در این زمان پژوهشکده فرهنگ ایران نیز منحل شد و دانشجویان آن به دانشکده‌ها و موسسات مشابه منتقل شدند.
در سال ۱۳۶۹ پس از تغییر تشکیلات سازمانی، این موسسه با تصویب شورای گسترش آموزش عالی عنوان «پژوهشگاه» دریافت کرد و تشکیلات سازمانی آن در خرداد ماه ۱۳۷۲ به تصویب نهایی سازمان امور اداری و استخدامی کشور رسید. در این مدت نیز پژوهشکده‌هایی به آن اضافه و «انجمن حکمت و فلسفه» از آن منشعب شد.
در سال ۱۳۷۳ شورای عالی پژوهشگاه به منظور تأکید بر گرایش علوم انسانی و مسایل فرهنگی در تحقیقات پژوهشگاه، عنوان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی را برای این نهاد پیشنهاد کرد که مورد تصویب شورای گسترش آموزش عالی قرار گرفت.
انحلال پژوهشکده فرهنگ ایران در سال 1360 منجر به ایجاد گروهی پژوهشی به نام «زبان و ادبیات فارسی» شد که از همان سال، پژوهش‌های بنیاد فرهنگ ایران را پی گرفت. این گروه در پی تغییر نام مؤسسه به پژوهشگاه، نامِ پژوهشکده گرفت و از آن پس، «پژوهشکده زبان و ادبیات فارسی» خوانده شد.
با ابلاغ ساختار جدید در سال 1391، گروه مستقل «ترجمه» نیز با محوریت زبان و ادبیات عربی تشکیل شد.
در این نهاد پژوهشی از بدو تأسیس تا کنون، پژوهشگران نامداری به تحقیق در ادب و فرهنگ این مرز و بوم پرداخته‌اند. هفته پژوهش، فرصت نیکویی برای یادکرد برخی از ایشان است:
*دکتر پرویز ناتل خانلری(1292- 1369) :
درباره زبان فارسی (1340)؛ وزن شعر فارسی، ویرایش دوم (1345)؛ مقدمه بر داستانهای دل‌انگیز فارسی (1346)؛ سمک عیار، 3جلد (1347 – 1353)؛ تاریخ زبان فارسی، 5 جلد (1348)؛ دستور زبان فارسی (1351)؛ زبانشناسی و زبان فارسی (1968)؛ تصحیح غزل‌های حافظ (1355)؛ مقابله چهارده متن از کهن‌ترین نسخه‌های موجود در جهان از دیوان حافظ (1359) و ....
*دکتر محسن ابوالقاسمی:
تاریخ زبان فارسی؛ راهنمای زبان‌های باستانی ایران، 2 جلد؛ دستور تاریخی زبان فارسی؛ ریشه‌شناسی؛ مانی به روایت ابن‌الندیم؛ تاریخ مختصر زبان فارسی؛ زبان فارسی و سرگذشت آن؛ دین‌ها و کیش‌های ایرانی در دوران باستان به روایت شهرستانی؛ شعر در ایران پیش از اسلام؛ واژگان زبان فارسی دری و...
*زهرا کیا (خانلری) (1294- 1369):
داستان پروین و پرویز (۱۳۱۲)؛ داستان ژاله یا رهبر دوشیزگان (۱۳۱۵)؛ نمونه غزل (از مجموعه شاهکار ادبیات فارسی)؛ روش تدریس (دو جلد)؛ کتاب فارسی پنجم دبستان با همکاری لیلی آهی؛ فارسی و دستور؛ فارسی اول دبیرستان؛ فرهنگ ادبیات جهان (دو جلد)؛ بحث تحقیقی دربارهٔ فعل در تاریخ بیهقی؛ تاریخ و تاریخ نویسی در ایران؛ چهار داستان حماسی از شاهنامه فردوسی؛ برگزیده قابوس نامه؛ داستان حسنک وزیر (از تاریخ بیهقی)؛ افسانه سیمرغ (برای کودکان ار منطق الطیر عطار) و...
*دکتر مهرداد بهار (1309- 1373):
ادیان آسیایی؛ واژه‌نامهٔ بندهش؛ واژه‌نامهٔ گزیده‌های زادسپرم؛ اشکانیان؛ پژوهشی در اساطیر ایران؛ رسالهٔ سخنی چند دربارهٔ شاهنامه؛ بندهش؛ داستانهای کودکان: جمشید شاه، بَستور، رستم و دیو سفید؛ ادبیات مانوی؛ گزیدهٔ مقالات و گفتگوها؛ از اسطوره تا تاریخ و...
*دکتر محمدجعفر محجوب (1303-1374):
فرهنگ لغات و اصطلاحات عامیانه (با همکاری محمدعلی جمال‌زاده)؛ فن نگارش یا راهنمای انشاء(1333)، دربارهٔ کلیله و دمنه( ۱۳۳۹)؛ سبک خراسانی در شعر فارسی( ۱۳۴۵)؛ انتخاب و انطباق منابع فارسی برای تدوین کتاب‌های کودکان و نوجوانان( ۱۳۵۴)؛ آفرین فردوسی (مجموعهٔ مقالات)( ۱۳۷۲)؛ خاکستر هستی (مجموعهٔ مقالات)( ۱۳۷۹)؛ ادبیات عامیانهٔ ایران (مجموعهٔ مقالات)( ۱۳۸۲)؛ دربارهٔ فتوت و جوانمردی در ایران و فرهنگ عامه؛ تصحیح دیوان قاآنی (1336)؛ تصحیح فتوت‌نامه سلطانی (1350) و...
*دکتر تقی پورنامداریان:
برخی کتاب‌ها: رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی (1364)؛ سفر در مه {چاپ اول با نام تاملی در شعر شاملو 1357 انتشارات فرزان؛ دیدار با سیمرغ: تحلیل اندیشه و هنر عطار (1374)؛ درس فارسی برای دانشجویان خارجی( 1373)؛ خانه ام ابری است؛ داستان پیامبران در کلیات شمس؛ در سایه آفتاب (ساختار شکنی در شعر مولوی)؛ گمشده لب دریا (صورت ومعنی در شهر حافظ؛ رهروان بی برگ (مجموعه شعر)؛ عقل سرخ: شرح داستان های رمزی سهروردی؛ گزیده و شرح مخزن الاسرار با همکاری دکتر موسوی؛ تصحیح و شرح منطق الطیر با شرکت دکتر محمود عابدی؛ جلد دوم داستان پیامبران در کلیات شمس و...
*دکتر بوالقاسم رادفر:
برخی کتاب‌ها: همکاری در تهیه کتاب مفتاح المیزان (راهنمایی بر تفسیرالمیزان علامه طباطبایی)؛ چند مرثیه از شاعران پارسی‌گوی (1365)؛ گزیده اشعار سیف (1365)؛ گزیده اشعار فارسی اقبال لاهوری (1365)؛ فرهنگواره داستان و نمایش (1366)؛ حافظ پژوهان و حافظ پژوهی (1368)؛ فرهنگ بلاغی- ادبی (1368)؛ کتابشناسی طبری ( 1368)؛ کتابشناسی نظامی گنجوی (1371)؛ کتابشناسی ترجمه‌های قرآن (1383)؛ فرهنگ مقامات حریری، تصحیح و مقدمه، با همکاری دکتر علأالدین افتخار جوادی(1382)؛ تصحیح ریاض الشعرای واله داغستانی (2 ج) با همکاری گیتا اشیدری( 1392)؛ تاریخ تذکره‌های عرفانی(1386)؛ کشمیر ایران صغیر(1385)؛ تعامل هنر و ادبیات در مکتب اصفهان(1385)؛ زنان عارف(1385)؛ کتابشناسی ادبی مکتب اصفهان؛ فردوسی و شاهنامه در آنسوی مرزها (1391)؛ کتابشناسی رودکی(1386)؛ تذکره ریاض‌العارفین رضاقلی خان هدایت، تصحیح و مقدمه با همکاری گیتا اشیدری(1385)؛ واقعات از ملاّخطا شوشتری (1390)؛ اندیشههای زرّین فردوسی (1388)؛ اندیشههای زرّین اقبال لاهوری (1388)؛ اندیشههای تاگور (1388)؛ کتابشناسی تاریخ بیهقی (1393)؛ 26. کتابشناسی ادبیات تطبیقی (1393) و...
نام برخی استادان نامدار دیگر که دراین مرکز در زمان‌های مختلف به طور پیوسته یا وابسته مشغول به پژوهش بوده‌اند، به ترتیب الفبا از این قرار است (به سبب محدودیت مجال، از ذکر آثار ایشان صرف‌نظر شده است):
دکتر علاء‌الدین افتخار جوادی؛ دکتر امیری؛ دکتر شهره انصاری؛ دکتر فرنگیس پرویزی؛ دکتر محمد پروین گنابادی؛ دکتر تقی پورنامداریان؛ دکتر مهدی جویا؛ دکتر سیدمحمد دامادی ( ؟ -1386)؛ دکتر بوالقاسم رادفر؛ دکتر احمدعلی رجایی بخارایی(1295-1357)؛ دکتر رضوی؛ فروغ سلطانیه؛ منصوره شریف‌زاده؛ دکتر سهیلا صارمی؛ دکتر مهین‌دخت صدیقیان (1314-؟ )؛ دکتر حمید طبیبیان؛ دکتر فاطمه علاقه( ؟- 1394)؛ دکتر فریدون فرید؛ دکتر سعید فیروزآبادی؛ دکتر قیس آل‌قیس؛ دکتر صادق کیا؛ دکتر محمدعلی لسانی فشارکی؛ دکتر محق؛ سکینه محمدحسین‌زاده؛ دکتر ارژنگ مدی(؟- 1396)؛ دکتر پرویز مشکین‌نژاد(؟- 1387)؛ دکتر جعفر مقدس؛ دکتر سرور مولایی؛ دکتر علیرضا میرزامحمد؛ دکتر حسین نجفدری و...
یادکرد نام برخی دیگر از پژوهشگران این مجموعه نیز که در بنیاد فرهنگ یا مؤسسه مطالعات فرهنگی و یا پژوهشکده ادبیات به پژوهش پرداخته‌اند، شایسته است:
فروغ آقایی میبدی؛ منیژه اجتهادی؛ عبدالرضا احمدی؛ مینو احمدی؛ گیتا اشیدری؛ فرح‌الملوک امینی؛ پروین باقری؛ استیانا برلیان؛ محمد علی بهبودی؛ فرشته بیداد؛ ایرج پروین گنابادی؛ نسرین جابری‌پور؛ خسرو جهان‌پناه؛ شهلا حسینی؛ علی دستیاری؛ پوراندخت دهدشتی؛ ناهید ذاکری؛ گیتی شکری؛ کبری عزیزیان؛ مژگان عسگری؛ فاطمه علاقبند؛ مینو فطوره‌چی؛ مهدی قریب؛ فاطمه گردینی؛ مهدی مدائنی؛ نرگس مصطفوی؛ پروانه نیک‌طبع و ...
*اهداف پژوهشکده:
با توجه به مأموریت پژوهشکده زبان و ادبیات و باعنایت به گروه‌های پژوهشی موجود، مهم‌ترین اهداف این پژوهشکده شامل موارد زیر است:
* نسخه‌پژوهی و تصحیح متون کهن فارسی؛
*تالیف فرهنگ‌های تخصصی و موضوعی، فرهنگ‌های اصطلاحات و انواع دایره‌المعارف؛
*ترجمه متون معتبر بین‌المللی درحوزه‌های ادبی و ادبیات تطبیقی؛
*پژوهش در حوزه دستور زبان،بلاغت، سبک‌شناسی، انواع ادبی و...؛
*پژوهش در حوزه ادبیات معاصر در شاخه‌های داستان، نمایشنامه، شعر، طنز، ادبیات کودک، ادبیات عامه و...؛
*پژوهش در حوزه نقد ونظریه‌های ادبی و مطالعات میان‌رشته‌ای؛
*بازآفرینی و متناسب‌سازی شاهکارهای ادب پارسی برای استفاده مخاطبان عام؛
*مطالعه در حوزه شیوه املای فارسی و ویرایش؛
*تربیت پژوهشگر ادبی با پذیرش دانشجویان تحصیلات تکمیلی در دو رشته زبان و ادبیات فارسی و عربی با تاکید بر رویکرد پژوهشی؛
و...