اهداف
زبان‌شناسی به معنای عام آن، یعنی بررسی زبان، در ایران پیشینه‌ای بسیار طولانی دارد. برخی از مطالعات و فعالیت‌های مربوط به زبان مانند ابداع خط‌های گوناگون برای نگارش متن‌های اوستایی و پهلوی و یا تدوین فرهنگ‌ها و واژه‌نامه‌های مربوط به متون همین زبان‌ها به زمانی دورتر از دو هزار سال پیش بر‌می‌گردد. سهم ایرانیان در برسی‌های زبانی دوران اسلامی نیز بسیار چشمگیر است و بزرگانی در حوزه‌های صرف، نحو و لغت به پیشبرد این رشته کمک کرده‌اند. کوشش‌هایی که برای تغییر خط ایران به الفبای آرامی/عربی، بررسی وتوصیف صرفی، نحوی، لغوی و معنایی زبان عربی صورت گرفت، با نام دانشمندانی چون بوعلی سینا، فارابی، سیبویه و فیروزآبادی و بسیاری دیگر تداعی می‌شود.
سرآغاز زبان‌شناسی جدید در غرب، آن‌گونه که اغلب پذیرفته‌شده، همزمان با انتشار کتاب دوره زبان‌شناسی همگانی (حاوی نظرها و آموزه‌های زبان‌شناس بزرگ سویسی، فردینان دو سوسور) یعنی سال 1916 به شمار می‌آید. در ایران، می‌توان تأسیس فرهنگستان اول در خرداد ماه 1314 شمسی به ریاست محمدعلی فروغی و پس از سال‌ها وقفه، تأسیس فرهنگستان دوم در آبان‌ماه 1349 به ریاست دکتر صادق کیا را گام‌هایی در جهت توجه به مسایل نوین زبان‌شناسی از جمله اصطلاح‌شناسی (واژه‌گزینی) و برنامه‌ریزی زبان دانست. شدند. هدف‌های فرهنگستان دوم چنین تعیین گردیده بود:
- حفظ زبان فارسی در پایگاه والای دیرین فرهنگی و آماده نگه داشتن آن برای برآوردن نیازمندی های گوناگون علمی و فرهنگی کشور
- پژوهش و بررسی در همه زبان ها و گویش های ایرانی کنونی و پیشین به ویژه برای شناسایی بیشتر و پیشبرد زبان فارسی
- فرهنگستان بزرگ ترین سازمان پژوهشی عالی در زمینه زبان¬شناسی و زبان فارسی بود که بعد از انقلاب اسلامی، با ادغام آن با چندین سازمان پژوهشی دیگر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بوجود آمد.
هدف‌های پژوهشکده زبان‌شناسی تا حد زیادی مشابه هدف‌های فرهنگستان دوم است با این تفاوت که بخش آموزشی نیز به آن افزوده شده است. در اواخر دهه 60، فرهنگستان زبان و ادب فارسی (فرهنگستان سوم) تاسیس شد و در کنار پژوهشگاه علوم انسانی به پژوهش درباره زبان فارسی پرداخت.
اما به‌نظر بیشتر زبان‌شناسان ایرانی، آغاز زبان‌شناسی نوین در ایران با بنیان‌گذاری رشته دانشگاهی زبان‌شناسی در ایران مشخص می‌گردد.
دکتر محمد مقدم در سال 1343 شمسی گروه زبان شناسی و زبان های باستانی را در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران بنیاد گذارد و تا سال 1347 مدیریت آن را برعهده داشت. این گروه در سال 1343 برای دوره کارشناسی چهارساله دانشجو پذیرفت و در سال 1347 اولین گروه فارغ التحصیل شدند. و در سال 1344 نیز برای یک دوره کارشناسی دیگر دانشجو پذیرفت اما از آن ببعد، تنها دوره‌های کارشناسی ارشد و سپس دکتری ارائه شد.
اولین اساتید این گروه عبارت بودند از: دکتر محمد مقدم، دکتر منصور اختیار، دکتر هرمز میلانیان، دکتر پرویز خانلری، دکتر یحیی ماهیار نوابی، دکتر جمال رضایی، دکتر سیف الله نجم آبادی، دکتر صادق کیا، دکتر یحیی ماهیار نوابی و دکتر بهرام فره وشی.
از حدود سال های 46-47 که تقریباً کادر آموزشی مجهزی تشکیل شده بود، پیشنهاد شد که گروه زبان‌شناسی و فرهنگ و زبان‌های باستانی به دو گروه جدا با برنامه‌های آموزشی مستقلی تفکیک شوند.
هدف ها و فعالیت های پژوهشکده زبان‌شناسی:
نظر به گسترش و پیشرفت قابل ملاحظه دانش زبان شناسی نوین و اهمیت دست‌آوردهای نظری و کاربردی آن و با توجه به نیاز کشور به تربیت زبان‌شناسان متخصص برای ارائه خدمات آموزشی و پژوهشی بیشتر به لحاظ وجود مسائل زبانی در ایران به عنوان یک کشور چندزبانه پژوهشکده زبان‌شناسی هدف اصلی خود را آموزش و تربیت پژوهشگران ورزیده و اجرای طرح‌های پژوهشی بنیادی برای حل مسائل زبانی کشور، و تقویت و گسترش زبان فارسی و ارتقاء دانش زبان‌شناسی در ایران قرار داده‌است.
زبان شناسی را یکی از شاخه های علوم انسانی تعریف کرده‌اند که به مطالعه علمی زبان و توصیف قواعد حاکم بر آن می پردازد. در این رشته، زبان از جنبه های ساختاری، اجتماعی، فرهنگی، ادبی و آموزشی، روانی، زیستی و دیگر زمینه های مرتبط مورد بررسی قرار می گیرد. هدف از تاسیس دوره‌های آموزشی، تربیت زبان شناس برای خدمت در زمینه های آموزشی، پژوهشی و کاربردی است. فارغ التحصیلان این دوره می توانند در دانشگاه ها و موسسات آموزشی و پژوهشی و دیگر سازمان ها در زمینه های زیر خدمت نمایند:
- آموزشی: آموزش مرتبط با زبان شناسی به ویژه در رشته های ادبیات فارسی، زبان های خارجی، تاریخ، علوم مهندسی، علوم سیاسی، روزنامه‌نگاری، ارتباطات، علوم تربیتی، پزشکی و آموزش زبان فارسی و تهیه مواد آموزشی برای رشته های مختلف؛
- پژوهشی: شناسایی، بررسی و توصیف همه زبان‌ها و گویش‌های ایران و همکاری در تحقیقات مربوط به فعالیت‌های فرهنگستان ها، به ویژه فرهنگستان زبان و ادب فارسی، فرهنگ نویسی، بررسی گویش ها، فرهنگ و زبان‌های باستانی، ترجمه، ویرایش و تحقیقات در کتاب های درسی فارسی در مقاطع تحصیلی؛
- تربیت کارشناس ومتخصص شیوه کاربرد زبان فارسی در رسانه های همگانی؛
- کارشناسی پژوهشی در زمینه های مربوط به آموزش زبان فارسی، دستور زبان فارسی و واژه‌گزینی،
- آموزش زبان و فرهنگ ایران با توجه به تدوین کتاب‌های درسی مناسب، ارائه و معرفی منابع مورد نیاز،
- بهره‌گیری از فناوری آموزشی در آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان.