Muharram Mourning according to Historical Pictures and Documents

سوگواری محرم به روایت تصویر و اسناد تاریخی

باز این چه شورش است که در خلق عالم است              باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است

باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین                          بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است

(کمال‌الدین علی محتشم کاشانی، قرن دهم قمری)

سوگواری محرم به عنوان میراثی معنوی، از کنش‌های فرهنگی-اجتماعی تشکیل می‌شود و از اینرو بازخوانی و بازشناسی آن از خلال آداب و فرهنگ عامه، امکان‌پذیر است. مناسک آیینی و مذهبی که در ایام محرم و به ویژه ده روز نخست این ماه و در سوگ شهادت امام حسین (ع) و یاران آن حضرت برگزار می‌شود، با مضامین فرهنگی-اجتماعی اقوام گوناگون ارتباط دارد. بدین ترتیب، پژوهش در سوگواری محرم، مستلزم بررسی مجموعه‌ای از آیین‌ها است و با تکیه بر حوزه‌های دانشی چون مردم‌شناسی، تاریخ اجتماعی و فرهنگی، ادبیات و فرهنگ عامه، تاریخ هنر،... و کاربست مطالعات بین‌رشته‌ای می‌توان به تصویری جامع از مفاهیم و معانی مناسک این سوگواری دست یافت. پژوهش‌های ارزشمندی که درخصوص تعزیه به عمل آمده است ازجمله نتایج این مطالعات بین‌رشته‌ای است. اگرچه بخش درخور توجهی از آداب سوگواری محرم در ساختار فرهنگ شفاهی شکل گرفته و حفظ شده است، مجموعه‌ای از تصاویر بازمانده از این میراث معنوی، اطلاعاتی درخصوص پیشینه این مناسک را در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهد.

قدیم‌ترین تصاویر بازمانده از سوگواری محرم، نقاشی‌ها و طرح‌هایی است که توسط سیاحان یا نمایندگان فرهنگی و سیاسی اروپایی ترسیم شده است. ازجمله این آثار می‌توان به طرح‌های آبرنگ و حکاکی‌ -گراوور- با موضوع سوگواری محرم در مناطق شیعه‌نشین هند در قرن سیزدهم قمری/ نوزدهم میلادی اشاره کرد. منبع تصویری دیگر، مجموعه‌ای از عکس‌ها با موضوع مراسم سوگواری، تعزیه، شبیه‌خوان‌ها و محل‌های برگزاری مراسم، حسینیه‌ها و تکایا است. ازجمله عکاسانی که به ثبت این تصاویر توجه داشتند از ارنست هولتسر و آنتوان سوروگین می‌توان نام برد. علاوه بر نقاشی‌ها و عکس‌هایی که از سوگواری محرم در دست است، مجموعه‌ای از اسناد نیز اطلاعات درخور توجهی از برگزاری و مقررات دولتی وضع‌شده بر این مراسم را به دست می‌دهند.

این نمایشگاه مجازی گزیده‌ای است از نقاشی‌ها و عکس‌های تاریخی مرتبط با سوگواری محرم که در مجموعه‌های موزه‌ای و خصوصی نگهداری می‌شود. بخش دیگری از مستندات این نمایشگاه، به گزیده‌ای از اسناد آرشیو ملی ایران اختصاص دارد و به مکاتبات، اعلامیه‌ها و مقررات دولتی درخصوص برگزاری سوگواری محرم مربوط می‌شود. بدیهی است که بازشناسی و بازخوانی پیشینه تاریخی سوگواری محرم نیازمند پژوهشی گسترده و میان‌رشته‌ای است که نتایج حاصل از آن اطلاعات ارزشمندی از تاریخ اجتماعی-فرهنگی بخشی از آداب مذهبی را شامل می‌شود. امید است که این نمایشگاه مجازی زمینه خلق ایده برای پژوهش‌های بیشتر را فراهم سازد.

نسخه فارسی و عربی این نمایشگاه نیز پیشتر به نمایش درآمده است.

نسخه انگلیسی این نمایشگاه به نشانی زیر در دسترس است:

https://www.ihcs.ac.ir/history/en/news/25628/

صفورا برومند، الهام ملک‌زاده

۲۵ تیر ۱۴۰۳