نشست تخصصی روابط اجتماعی - فرهنگی ایران قفقاز
<div style="text-align: center;"><br />
</div>
روابط اجتماعی– فرهنگی ایران و قفقاز
چکیده برنامه نشست
منطقه قفقاز با داشتن جمهوری ها، اقوام، فرهنگ ها، زبان ها و تاریخ طولانی از اهمیّت ویژه ای برخوردار است. نشانه های متعددی از آثار فرهنگی، تاریخی، زبانی، قومی و... ایران فرهنگی در آن منطقه وجود دارد که توجّه به آنها به عنوان زمینه ساز همگرایی منطقه ای می تواند در جذب و همسو ساختن آن منطقه مهم با ایران موثر واقع شود. در حالی که مردم قفقاز هیچگاه از فرهنگ، تمدن و تاریخ ایران جدا نبودند، تصرف قفقاز به دنبال شکست ایران از روسیه، نه تنها این منطقه را از نظر نظامی به اشغال روس ها درآورد، بلکه از لحاظ فرهنگی نیز دچار استحاله نمود که اوج این تحولات پس از انقلاب کمونیستی شوروی بود. با این وجود روابط فرهنگی هر دو طرف ادامه داشت و سفارت ایران در مسکو و کنسولگری ایران در شهرهای باکو، تفلیس، سن پترزبورگ و ولادی قفقاز برای تسهیل امور فعال بود. مذهب شیعه، مذهب مشترک بیشتر مردمان قفقاز، مذهب رسمی ایران بود. از طرف دیگر نه تنها مسلمانان بلکه ارمنیان و گرجیان که از نظر مذهبی به روس ها نزدیک تر از ایرانیان بودند، پس از استیلای روس ها و خشونت نظامیان روس، به یاد آوردند مناسبات ایران با آنان بسیار انسانی تر و دوستانه تر از شیوه رفتار روس ها با ایشان بود.
بررسی روابط ایران و منطقه قفقاز در گستره تاریخ، با تاکید بر فعالیت های اجتماعی– فرهنگی دو منطقه موضوع نشست کنونی است که با ارائه سه سخنرانی در محورهای ذیل انجام خواهد گرفت:
1. معرفی نسخه خطی جغرافیای قفقازیه که به عنوان طرح موظف سال جاری الهام ملک زاده عضو هیات علمی پژوهشکده تاریخ در حال انجام است، علاوه بر ارائه مختصات و ویژگی های نسخه، به بررسی موضوعات مطروحه و اهمیت داده های جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی و تحولات نهادهای اداری و فرهنگی موجود خواهد پرداخت.
2. با توجه به اهمیت موضوعی روابط اجتماعی و فرهنگی میان ایران و منطقه قفقاز، همچنین ضرورت شناخت حوزه های کاربردی مذکور، بررسی منابعی که دارای اطلاعاتی با گستره جغرافیایی، سیاسی و اجتماعی قفقاز هستند می تواند برای مطالعهٔ علمی این رشته مورد استفاده محققان، دانشجویان و استادان مربوطه باشد. از این رو سخنرانی دوم به بررسی سیاحت نامهٔ اولیا چلبی که در قرن یازدهم هجری/ هفدهم میلادی نوشته شده است پرداخته می شود. چلبی (1020-1095ق/ 1611-1684م) در مجموع سه نوبت از منطقهٔ قفقاز دیدن نمود که از میان گزارش های او، گزیده‌ای از مشاهدات وی در سرزمین های شروان و اران بررسی و ارائه می شود
سومین سخنرانی با رویکردی کرونولوژیک، فرآیند اسلامی‌سازی منطقه قفقاز که از قرن هفتم میلادی یا همان سده نخست هجری آغاز شده خواهد پرداخت. مسلمانان با تبدیل شهر دربند به پایگاه خود در برابر خزرها و اعلام نمودن این منطقه به عنوان دارالحرب،یکی از مهم ترین نقاط تلاقی با دارالکفر را در اختیار گرفتند. ازآن پس حرکت اسلامی سازی در قفقاز شمالی، به آرامی و عمدتا از طریق تجار مسلمان که با اقوام متنوع و پرشمار قفقاز شمالی در مراوده بودند پیش رفت و تا لشکرکشی تیمور گورکانی به مرحله تثبیت نرسید. در دوران صفوی و افشار، اوسمی های آوار و شمخال های لزگین با دربار ایران در مراوده و خراجگزار پادشاهان ایران بودند و ارتباط مردمی ایران و قفقاز شمالی بدانجا رسید که تنی چند از نخبگان داغستان به مقام اعتمادالدولگی در پادشاهی صفوی رسیدند. اواخر قرن هجده تصوف نقشبندی راه خود را در میان مردم قفقاز شمالی گشود و توسط شماری از چهره‌های شاخص که تصوف را از کردستان به قفقاز شمالی انتقال دادند، مردم کوه‌نشین قفقاز شمالی عمدتا به تصوف گرویدند. با حضور نظامی روسیه در این منطقه و در نتیجه رویداد گلستان و سپس عهدنامه ترکمانچای، ایرانیان از مایملک خویش در شمال ارس چشم پوشیدند. اما در همان سال های واپسین دهه بیست قرن نوزدهم میلادی امام شامل داغستانی به عنوان پیشوای صوفی آوارها و چچن های قفقاز در امتداد راه شیوخ صوفی، اسلحه به دست گرفت و سه دهه علیه متجاوزین روس جنگید. مقاومت مردم قفقاز شمالی در برابر اشغال گران روس تحت زعامت شیوخ نقشبندی وجهه عملگرایی از تصوفی را به نمایش گذاشت که یادآور رویکردهای شخصیت هایی نظیر خواجه عبیدالله احرار بود. پس از تسلیم امام شامل داغستانی، تصوف در قفقاز شمالی به منزله سدی در برابر روسی سازی منطقه به حیات خویش ادامه داد و شیوخ صوفی در دوران سلطه بلشویک ها آماج شدیدترین حملات گشتند. ممنوعیت تصوف در دوره شوروی ضربات سنگینی به این جریان وارد آورد اما پس از فروپاشی شوروی، مجددا عمده مردم این مناطق، اسلام بومی را در قالب تصوف دنبال کردند. در ربع قرن اخیر تبلیغات سلفی ها در جهت تکفیر شیوخ صوفی و نفی تصوف در منطقه قفقاز، همچنین اقدامات آنها به حذف فیزیکی و به حاشیه راندن شیوخ شاخص صوفی سبب وارد آوردن ضربات سنگینی به این جریان ریشه‌دار قفقاز شمالی شد. وجوه تهدیدآمیز افراط‌گرایی سلفی در منطقه قفقاز شمالی نسبت به مناطق پیرامونی از جمله خود کشور روسیه، ضرورت بازاندیشی در موضوع تصوف در قفقاز شمالی و کمک به حفظ این جریان در برابر افراط‌گرایان وارداتی به منطقه را بیش از پیش مطرح ساخته که در این بین با توجه به خاستگاه ایرانی بسیاری از جریان های تصوف قفقاز شمالی، ضرورت یاری جستن مسئولان و تصمیم‌گیران روسیه از ایران در جهت ایجاد زمینه تقویت متصوفه در قفقاز شمالی را بیش از پیش آشکار می سازد.
دبیر علمی نشست: الهام ملک زاده
سخنرانان : دکتر علی کالیراد، دکتر حسین حسینی تقی آباد
پوستر نشست در فایل ضمیمه قابل مشاهده می باشد.
نظر شما :