نمایشگاه مجازی خیام به روایت اسناد

به نام یگانه خالق هستی

چون چرخ به کام یک خردمند نگشت

خواهی تو فلک هفت شِمُر، خواهی هشت

چون باید مُرد و آرزوها همه هِشت

چه مور خورد به گور و چه گرگ به دشت

خیام نیشابوری

28 اردیبهشت ماه، سالروز بزرگداشت شاعری است که نامش از نیشابور، بعد از قرن‌ها تا ماه رفت.

در این روز غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری مشهور به خیامی، خیام نیشابوری، عمر خیام و خیامی النّیسابوری‌، فیلسوف، موسیقی‌دان، فیزیک‌دان، ادیب، عارف، مفسر، شیمی‌دان، زیست‌شناس، زمین‌شناس، دین‌شناس، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و شاعر رباعی‌سرای ایرانی در دوره سلجوقی است. عمدۀ شهرت خیام به واسطۀ رباعیات اوست که با ترجمۀ ادوارد فیتزجرالد به زبان انگلیسی پر آوازه شد و از آن پس نیز به بیشتر زبان‌های زنده دنیا ترجمه گردید. از برجسته‌ترین کارهای خیام، سرپرستی محاسبات گاه‌شماری ایران و نگارش تقویم جلالی در زمان خدمت در دربار ملک‌شاه سلجوقی بود که تا کنون معتبر است.

صادق هدایت به عنوان نخستین ایرانی، برای تشخیص رباعیات اصیل خیام دست به کاری پژوهشی زد و دو اثر دربارۀ خیام منتشر کرد که در شناخت کنونی از خیام نقش مهمی ایفا کرده‌اند. مقالۀ «مقدمه‌ای بر رباعیات خیام» که در سال ۱۳۰۳ شمسی به چاپ رسید و کتاب ترانه‌های خیام که ده سال بعد در سال ۱۳۱۳ شمسی منتشر شد. از آن پس نوشته‌های متعددی دربارۀ این دو نوشته، و نقش هدایت در خیام‌شناسی پدید آمد و در عین‌حال زوایای مختلف پیدا و پنهانی از زمانه و کارنامۀ خیام بر ما روشن شده است.

گسترۀ پژوهش‌هایی که درباره زندگی چند وجهی خیام چه در ساحت ادبی و چه علمی انجام یافته از مرزهای ایران گذشت و توسط محققان متعددی از کشورهای انگلیسی ‌زبان گرفته تا فرانسوی، آلمانی‌، روسی‌، اسپانیایی‌، ترک‌‌ها و دیگر کشورها بدان توجه شد. به گونه‌ای که بیشترین ترجمه از زبان فارسی، به اشعار خیام تعلق دارد. فقط در زبان عربی بیش از 80 ترجمه از اشعار خیام انجام یافته است. خیام در زمرۀ بزرگ‌ترین شاعران تمام ادوار تاریخ ادبیات جهان است. این جایگاه چنان است که به پاس خدمات خیام و بزرگداشت نام وی در سراسر جهان، از ادبیات و بسیاری از شاخه‌های هنر گرفته تا سیارکی در منظومه شمسی و حفره‌ای در ماه به نام وی نام‌گذاری شده است. نام خیام نام بسیاری از مراکز فرهنگی و گردشگری تا نام غذاها و نوشیدنی‌ها است. رستوران خیام در بسیاری از کشورهای اروپایی دیده می‌شود. در فرانسه و مصر نوشیدنی‌هایی به نام خیام تولید می‌شود. همچنین در قاره آفریقا که به نظر کمتر با فارسی‌‌زبانان در ارتباط هستند، نام خیام دیده می‌شود. از نام هتلی در تونس تا نام رستوران‌هایی در شاخ آفریقا در اتیوپی و شهر آدیس‌آبابا.

گستره تأثیر خیام بر هنر غرب، از ادبیات و موسیقی پا را فراتر گذاشته و به هالیوود هم رسیده است. استفاده از اشعار خیام در فیلم وسترن «دوئل زیر آفتاب» محصول سال 1946، دیده می‌شود. فیلم «عمر خیام یا زندگی، عشق و ماجراهای عمر خیام و عشق عمر خیام»، محصول سال 1956 یکی دیگر از کارهای هالیوود در خصوص زندگی این شاعر ایرانی است که چون از جزئیات زندگی خیام اطلاع درستی وجود نداشت، ماجراهای خیالی متعددی برای زندگی او متصور شدند. البته در میان این ماجراها دستاوردهای علمی و ادبی واقعی او، چون ابداع گاه‌شمار تازه و سرودن چامه‌های معروف گنجانده شده‌است. در فیلم سینمایی «بی‌وفا» محصول سال 2002 نیز در یکی از صحنه‌های فیلم، شخصیت اول پس از این‌که رباعیات خیام را از قفسه کتابخانه برمی‌دارد، رباعی مشهور «می نوش که عمر جاودانی این است» را می‌خواند. این فیلم‌ها تنها نمونه‌ای از آثار سینمایی در خصوص خیام است که به اختصار بدان اشاره شد.

موسیقی غرب نیز متاثر از خیام به خلق آثار هنری متعددی پرداخته است. آلبوم «عمر خیام» اثر گرنویل بن‌توک موسیقیدان بریتانیایی با الهام از اشعار وی، در اوایل قرن بیستم ساخته شد. یا الن هوهانس موسیقیدان ارمنی در کارهای خود از رباعیات خیام الهام گرفته است.

در لبه غربی ماه، دهانه‌ای برخوردی به قطر 70 کیلومتر قرار دارد که در سال 1349 شمسی توسط اتحادیه بین‌المللی نجوم IAU، به نام «عمر خیام»، نام‌گذاری شد. ضمن این‌که به واسطۀ آوازۀ خیام در نجوم و سامان دادن به گاهشمار ایرانی که مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار حساب کرده، در سال 1980 میلادی، سیارک 3095 در منظومه شمسی به پاس خدمات خیام به بشریت، به نام «خیام» نامگذاری شد.

از سال 1892 میلادی «بنیاد عمر خیام» در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌داران بنیان‌گذاری شد. بعدها همین بنیاد در آمریکا تاسیس گردید که در تاثیرپذیری افراد زیادی از خیام نقش مهمی ایفا کرد؛ بدان حد که به این افراد «عمری» (Umarian) لقب دادند. تی.اس.الیوت، مارک تواین، هنری لانگ‌فلو، والدو امرسون، هنری دیوید ثرو، ریموند کارور و بسیاری دیگر از آن جمله‌اند. در میان سیاستمداران، مارتین لوترکینگ و آبراهام لینکلن رباعیات خیام را می‌خواندند. در دوران معاصر نیز ولادیمیر پوتین را از علاقمندان به اشعار خیام نام برده‌اند.

در نقاط مختلف جهان مانند مسکو، مادرید، نیویورک، وین، بخارست، بوداپست، آستاراخان، ارمنستان تا چند ایالت آمریکا، مجسمه‌های برنزی خیام، نصب است. در ژوئن 2009 میلادی، دولت ایران به‌عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز، مجسمه‌ای به شکل چهارطاقی با ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطه آن در سمت راست ورودی اصلی قرار گرفته است. در این چهارطاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.

در فروردین 1395 شمسی نیز به همت مدیر انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمه خیام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمی در دانشگاه اوکلاهمای آمریکا پرده ‌برداری شد.

این نمایشگاه مجازی، گزیده‌ای است از اسناد مرتبط با اقدامات انجام‌شده درخصوص احداث آرامگاه خیام، گزارش‌هایی درباره ترجمه اشعار و پژوهش‌های مرتبط با خیام در اقصی نقاط جهان از دهه ۱۳۱۰ تا ۱۳۳۰ شمسی.

گردآورنده: الهام ملک‌زاده

۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۲