روش تدریس مجموعه زبان فارسی
زبان فارسی و مخاطبان: زبان فارسی در کشورهای جهان در سطوح متفاوتی تدریس می‌شود. دانشجویان این رشته، حتّی در یک کلاس واحد، دارای انگیزه‌ها و علاقه‌های متنوعی میباشند. مدّت‌زمان آموزش و میزان کار زبان‌آموزان متغیّر است. محیط‌های زبانی از نظر تکلّم زبان فارسی و ارتباط با ایرانیان و فارسی‌زبانان شباهت زیادی با یکدیگر ندارند و میزان تسلط و مهارت استادان نیز تفاوت زیادی باهم دارد. ازاین‌رو ضروری است برای هرگروه از زبان‌آموزانی که دارای شرایط یکسان هستند کتاب آموزشی ویژه‌ای تألیف شود امّا چنین امکانی، دست کم در حال حاضر، وجود ندارد.
وظیفهٔ تألیف مجموعهٔ حاضر را گروه پژوهشی "آزوفا"، یعنی آموزش زبان و فرهنگ ایران به غیرفارسی‌زبانان، که اخیراً در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تأسیس شده، با همکاری شورای گسترش زبان و ادبیّات فارسی، به‌عهده داشته است. گروه آزوفا، با توجه به محدودیت‌های موجود و به‌رغم ضرورت یادشده، برآن شد که این مجموعه را به صورت عام‌ترو کلی‌تری فراهم نماید تا بیشترین تعداد زبان‌آموزان، هم در کلاس‌های پیشرفته و هم در کلاس‌های عادی و متوسط، بتوانند از آن بهره‌مند گردند.
به این ترتیب، تأکید می‌کنیم که مجموعهٔ "زبان فارسی" برای کلاس یا حتّی کشور خاصی طرّاحی نشده و استادان محترم بهتر است، با استفاده از بخشهای مختلف و امکانات این مجموعه، آموزش مورد نیاز و مناسب هرکلاس را برنامه‌ریزی نمایند.
زبان واسطه: مطالعات انجام‌گرفته مؤید این نظر است که هرچه دانشجویان با شرایط بهینهٔ آموزش و محیط فارسی‌زبان فاصلهٔ بیشتری داشته باشند استفاده از زبان واسطه به آنان بیشتر کمک خواهد کرد. بنابراین، یادگیری در داخل کشور ایران یا محیط‌های زبانی مشابه، و به‌طور کلّی آموزش در کلاس‌های فعّال و پیشرفته، به زبان واسطه نیاز نخواهد داشت و عدم اتّکا به آن حتّی موجب سرعت در یادگیری خواهد شد.
گونهٔ زبانی: زبان فارسی، مانند هرزبان دیگر، در سطوح اجتماعی متفاوتی به‌کار می‌رود که هرکدام گونهٔ زبانی ویژه‌ای محسوب می‌شوند. در مجموعهٔ زبان فارسی، گونه‌های زبانی معیار که در عموم مراکز آموزشی و فرهنگی و رسانه‌های همگانی ایران کاربرد دارند و در همه‌جای کشور و خارج از کشور قابل فهمند مبنای آموزش قرار گرفته‌اند.
تفاوت گفتار و نوشتار: فارسی در زمرهٔ زبان‌هایی است که بین دو گونهٔ نوشتاری و گفتاری آن فاصلهٔ زیادی وجود دارد و همین امر یکی از مشکلات اصلی آموزش و تکلّم آن را تشکیل می‌دهد. مجموعهٔ حاضر براساس گونهٔ نوشتاری طرّاحی شده، اما تفاوت‌های این گونه با گونهٔ گفتاری را از ابتدا به‌صورت نظام‌مند توضیح داده و با مثال‌ها و تمرین‌های کافی آموزش داده‌ایم.
دستور زبان: یادگیری زبان در سنین بزرگسالی و دور از محیط فارسی زبان به دستور زبان نیاز دارد و هیچ‌کس ضرورت دستور زبان در چنین شرایطی را رد نکرده است.
در این مجموعه به مباحث دستور زبان توجّه کافی مبذول گردیده است. در بخشهای دستور، اصطلاحات رایج در زبان فارسی و معادل‌های آنها در زبان واسطه مورد استفاده قرار گرفته‌اند که بعضاً ممکن است نامأنوس و دور از ذهن تصور شوند. بنابراین توصیه می‌کنیم که دانشجویان گرامی بیشتر به توضیحات، مثال‌ها و کاربرد آنها توجه نمایند.
واژگان: نقش واژگان در یادگیری زبان و توانایی بیان مفاهیم بسیار تعیین‌کننده است و از این‌رو توصیه می‌شود که دانشجویان محترم دامنهٔ لغات خود را هرچه بیشتر وسعت بخشند. هردرس این مجموعه شامل تعداد محدودی واژه است اما واژه‌نامهٔ پایان کتاب نیز تاحدی رفع نیاز خواهد کرد.
محتوای کاربردی: محتوای مجموعه و دسته‌بندی موضوعی آن به گونه‌ای پیش‌بینی گردیده که زبان آموخته شده در زندگی اجتماعی و تحصیلی دانشجویان کاربرد داشته باشد.
کتاب اول با گفتگو در داخل کلاس آغاز می‌شود و معرّفی، اعضای خانواده، شکل زندگی روزمره و تحصیل در دانشگاه، رفت و آمد در شهر و رفع نیازهای اولیه را آموزش می‌دهد.
کتاب دوم در سطح زبانی پیشرفته‌تری به کاربرد زبان فارسی در محیط آموزش، دانشگاه، نهاد‌ها و روابط شهری اختصاص دارد. کتاب‌های سوم و چهارم به‌تدریج وارد زندگی اجتماعی و فرهنگی شده و موضوعات تاریخی و تمدّنی را مطرح می‌سازند. همهٔ اینها موضوعات ملموس، کاربردی و روزمره میباشند.
تمرینات ارتباطی: تمرینات ارتباطی، به‌ویژه در مهارت‌های شنیداری و گفتاری، به‌صورت‌های زیر ضروری و قابل اجراست:
-
ارتباط مستقیم استاد با دانشجویان و دانشجویان با استاد که شامل توضیحات و سئوالات استاد، پرسش‌ها و پاسخ‌های دانشجویان به‌صورت انفرادی یا جمعی است.
-
ارتباط دونفری دانشجویان - گفتگوهای دونفره که در پایانِ بخشِ گفتارِ هردرس آماده گردیده، همچنین گفتگوهایی که به کمک جمله‌های نمونه در آخرین صفحهٔ هردرس (شکل رسمی، شکل گفتاری) پیش‌بینی شده از نوع ارتباط دونفری محسوب می‌شوند. شرکت دونفره در بازی‌ها و مسابقه‌های آموزشی نیز نمونه‌های دیگری از ارتباط‌های دونفره به شمار می‌روند.
-
ارتباط گروهی دانشجویان - در این نوع ارتباط، دانشجویان کلاس به چند گروه سه یا چندنفره تقسیم می‌شوند و همهٔ گروه‌ها در یک موضوع مشترک یا هرگروه در موضوعی خاص به بحث و تبادل اطلاعات می‌پردازند و نمایندهٔ گروه، نتیجه را در حضور تمام دانشجویان مطرح می‌سازد. بازی‌ها و مسابقه‌های آموزشی به‌صورت گروهی نیز قابل اجراست.
مناسب‌سازی درس‌ها: استاد مهم‌ترین نقش راهبردی آموزش را از نظر برنامه‌ریزی کلاس به‌عهده دارد. در کلاس‌هایی که سطح آنها بالاتر از کتاب درسی و متون صوتی آن است کتاب کار و فایل‌های صوتی- تصویری دیگر، و حتی استفاده از کتاب‌های دیگر مجموعه، تاحدی جبران کمبود خواهد کرد. استفاده از منابع خارج از این مجموعه نیز اغلب ضرورت می‌یابد.
استادان محترمی که حجم درس‌ها را برای کلاس خود زیاد می‌دانند می‌توانند با توجه به توضیحات زیر برنامه‌ریزی نمایند:
-
برای کاستن از حجم درس‌ها می‌توان برنامهٔ آموزشی را به حداقل آن یعنی فقط کتاب درسی و متن‌های صوتی کتاب محدود ساخت و کتاب کار را حذف نمود. توصیه می‌شود که بخشهای کتاب کار، قبل از تصمیم‌گیری نهایی، مورد بررسی قرار گیرد زیرا، به‌عنوان مثال، تمرینات تبدیل گونه‌های گفتاری و نوشتاری به یکدیگر در بخش گفتار برای کسانی که علاقه‌مند به تکلّم به زبان فارسی هستند یقیناً بسیار مفید است.
-
در نرم‌افزار هرکتاب مطالب متنوّعی مانند فیلم، مونولوگ و دیالوگ برای کلاس‌های پیشرفته آورده شده، ولی در کلاس‌های سطح متوسط بهتر است فقط از فایل‌های ساده استفاده شود.
-
استادان محترم می‌توانند بخشهای هردرس را قبلاً بررسی نمایند و با درنظر گرفتن مهارت مورد علاقه و نیاز دانشجویان، نکات و تمریناتی را که بیش از نیاز می‌بینند از برنامهٔ درسی حذف نمایند.
تدریس این مجموعه: آموزش زبان از رشته‌هایی به شمار می‌رود که در یکصد سال گذشته با دگرگونی‌های بسیار همراه بوده تا آنجا که یکی از استادان این رشته، روش‌های تدریس را از نظر بی‌ثباتی به وزش باد و از جنبهٔ تنوّع به دانه‌های شن تشبیه کرده است. در این تشبیه، با همهٔ اغراق آن، حقیقتی نهفته است و آن اینکه هیچ روش واحد، قطعی و مورد توافقی وجود ندارد که بتوان آن را در کلاس‌های درسی به‌کار بست. از سوی دیگر، پژوهش‌های زبان‌آموزی به این واقعیّت انجامیده است که محدود کردن استاد و دانشجو به روشی خاص، ثمربخشی مطلوب را نخواهد داشت و لازم است تجارب آموزشی، سلایق، ابتکارات و توجّه به ویژگی‌ها و عوامل موجود، اساس برنامه‌ریزی و به‌کارگیری بخشی از یک روش یا تمامی آن و یا تلفیقی از روش‌ها باشد.
نکات مندرج در بالا، به‌رغم درستی آن، ما را از آشنایی با روش‌های تدریس و نقطه‌نظرهای مؤلفان کتاب‌های درسی بی‌نیاز نمی‌سازد. بنابراین، ذیلاً به اصول پیشنهادی مورد نظر در تدریس این مجموعه اشاره می‌کنیم:
-
اولویت مهارت‌ها - اتّخاذ شیوهٔ آموزش به اهداف گروهی و کلاسی بستگی دارد. مطابق این اهداف لازم است در درجهٔ اول، اولویت مهارت‌های چهارگانه مشخّص گردد. هر‌گونه برنامه‌ریزی بعدی به تعیین این اولویت‌ها بستگی دارد. با توجّه به اهمیّتی که عموم زبان‌آموزان برای مهارت‌های شنیدن و سخن گفتن قائلند در بحث حاضر توجّه بیشتری به این مهارت‌ها مبذول گردیده است.
-
روش خودآموزی - کتاب حاضر، به‌لحاظ سادگی توضیحات و روشنی مثال‌ها، به خودآموز شباهت دارد. با توجّه به این ویژگی و اینکه زمان تدریس در کلاس‌های درسی معمولاً بسیار محدود است توصیه می‌شود که از تدریس تمامی اجزای درس در کلاس اکیداً پرهیز نمایند.
-
نقش دانشجو - بهترین و پیشرفته‌ترین کلاس‌ها آن‌هایی هستند که وظیفهٔ مطالعهٔ درس و یادگیری را هرچه بیشتر به عهدهٔ دانشجو می‌گذارند و زمان کلاسی را صرف توضیحات کلّی، نظارت گذرا بر حلّ تمرینات، و بیش از همه، گفتگوها و ارتباط‌های گفتاری می‌نمایند.
-
برنامه حداقل و فراتر - حدّاقل برنامهٔ درسی در این مجموعه که شامل کتاب درسی و ضبط بخشهای صوتی آن است برای آموزش چهار مهارت زبانی تقریباً به‌طور مساوی کفایت می‌نماید. آنچه فراتر از برنامهٔ حدّاقل در این مجموعه فراهم گردیده و در نرم‌افزار هرکتاب قابل مشاهده است بر گونهٔ گفتاری تأکید دارد مانند گفتارهای انفرادی استادان و دانشجویان خارجی، گفتگو با آنان، فیلم‌های صد‌ثانیه‌ای، فیلم‌های مربوط به موضوع درس‌ها و موسیقی. برنامه‌های گفتاری یادشده برای برطرف ساختن نیازهای دانشجویان و کلاس‌های پیشرفته فراهم شده است. استفاده از این برنامه‌ها در کلاس‌های دیگر به نظر استاد و آمادگی دانشجویان بستگی دارد. یادآور می‌شود که حدّاقل برنامهٔ درسی، معیار مناسبی برای آموزش زبان فارسی شمرده می‌شود و استادان محترمی که این حدّاقل را برای کلاس خود دشوار و سنگین می‌یابند بهتر است انگیزه‌ها و روش‌های آموزشی در کلاس خود را ارتقا دهند.
-
الگوهای یادگیری - یکی از نکته‌های آموزشی مورد تأکید امکان به‌کارگیری نمونه‌های موجود در هردرس برای آموزش است. مثلاً همهٔ جمله‌ها و عبارات و مثال‌ها می‌توانند برای بیان مفاهیم مشابه آموخته شوند و مورد استفاده قرار گیرند. در آخرین صفحهٔ هردرس که به تمرین تفاوت‌های گفتار و نوشتار اختصاص دارد، مجموعهٔ سؤال‌ها و جواب‌هایی گردآوری شده که موضوعات مناسبی برای تمرین گفتگو به شمار می‌روند. آخرین تمرین هر درس در بخش گفتار به گفتگو در موضوع مشخّصی پرداخته است. همین امر در مورد نوشتار نیز صدق می‌کند. تمامی نکته‌های دستوری و مثال‌ها و تمرینات مربوط باید الگوی یادگیری نگارش قرار گیرند. علاوه‌بر این، متن اصلی هردرس می‌تواند مبنای نگارش در موضوع همان متن برای تمرین باشد. انشای هردرس بر همین مبنا طرّاحی شده است.
-
یادگیری مقایسه‌ای - محتوای کتاب‌های مجموعه، به گونه‌ای که مطرح گردید، همگی به زندگی در محیط دانشگاهی، اجتماعی و فرهنگی ایران مربوط می‌شود. انتظار می‌رود که دانشجویان گرامی، ضمن آشنایی با وضعیّت کشور ایران در گذشته و حال، از تمامی اطلاعات موجود دربارهٔ کشور خود استفاده نمایند و آنها را در گفتگوها و تمرینات کلاسی به‌کار گیرند. مقایسهٔ کشورها و محیط‌های اجتماعی حاوی اطّلاعات زنده، به‌روز و جذّابی است که به‌صورت طبیعی و واقعی بین زبان‌آموزان مبادله خواهد شد و اثرگذاری بسیاری خواهد داشت.
طول تدریس: یکی از پرسش‌های معمول درمورد یک اثر آموزشی مدّت زمانی است که باید برای تدریس در نظر گرفته شود. این توضیح ابتدا ضروری است که زمان تدریس و یادگیری یک کتاب دست کم به عوامل زیر بستگی دارد:
هدف، انگیزه و علاقهٔ زبان‌آموز به آموزش زبان
آمادگی قبلی دانشجو و شرایط خانوادگی و اجتماعی در ارتباط با زبان مورد آموزش
آمادگی و تسلّط استاد برای تدریس
روش‌های مورد استفاده در آموزش
امکانات بهره‌گیری از نرم‌افزار در کلاس و خارج از کلاس
مدّت‌زمانی که زبان‌آموز می‌تواند در خارج از کلاس صرف یادگیری نماید
برنامهٔ زمانی دانشگاه یا مؤسسهٔ فرهنگی
در طرّاحی مجموعهٔ زبان فارسی، سال تحصیلی به صورت دو نیمسال مبنا قرار گرفته است. هرنیمسال که در دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات آموزشی هفده یا هجده هفته است در این مجموعه شانزده هفته درنظر گرفته شده و هرکتاب در شانزده درس تدوین گردیده است. با توجه به روش تدریس که به آن اشاره شد در کلاس‌های فعّال و پیشرفته حتّی یک جلسه دوساعته برای تدریس هردرس، یعنی یک کتاب در یک نیمسال، کفایت خواهد کرد و در کلاس‌های عادی و متوسط دو جلسهٔ هفتگی دوساعته برای آموزش هر درس مناسب خواهد بود.
جلسات درسی: جلسات درسی شامل دو بخش اصلی است: یکی تدریس که استاد به‌عهده می‌گیرد و دیگری تعلیم یا یادگیری که هدف و وظیفهٔ دانشجو است. تفکیک این دو بخش در کلاس درس طبعاً دشوار به نظر می‌رسد اما یادآور می‌شویم که یادگیری دانشجو هدف اصلی تشکیل کلاس است. ازاین‌رو، هرچه زمان تدریس استاد کمتر و نقش دانشجو برجسته‌تر و فعال‌تر شود کلاس درسی ثمربخش‌تر خواهد بود. به عبارت دیگر، لازم است که کلاس درس دانشجو‌محور برنامه‌ریزی و اداره شود، نه استا دمحور. آموزش استادمحور در برنامه‌های زبان‌آموزی کمترین سود را عاید خواهد ساخت. بنابراین پیشنهاد می‌کنیم که بیشترین زمان ممکن، حتی به میزان دوسوم از زمان هرجلسه، به تعامل و مشارکت دانشجویان در آموزش کلاسی اختصاص داده شود.