معرفی طرح اعتلا و سامان‌دهی علوم انسانی معطوف به پیشرفت کشور

طرح اعتلا، مجموعه پروژه‌هایی به هم‌پیوسته و مرتبط با یکدیگر و کاملاً مسأله­محور است که با پشتوانۀ بهره‌گیری از مطالعات جهانی و ملّی و به صورت شبکه برنامه محصول­گرا و هم‌افزایانه تدوین شده است. هدف این طرح افزایش کارایی و بالندگی علوم انسانی در کشور و کمک به ایفای نقش مؤثر این علوم در گشودن افق‌های توسعه و پیشرفت کشور و ترسیم پایه­های تمدنی آینده ایران اسلامی است. آبشخور و منشأ این طرح، اسناد بالادستی کشور از جمله قانون اساسی، رهنمودها و سلوک حضرت امام خمینی(ره) و منویات مقام معظم رهبری، سند چشم­انداز، سیاست­های برنامه پنجم و ششم توسعه کشور و همچنین سیاست‎های برنامه توسعه راهبردی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی از جمله بندهای 1، 2، 3، 4 از راهبرد 1 (شامل «ارتقای کیفیت پژوهشهای بنیادی، توسعه‌ای و کاربردی علوم انسانی»، «توسعه پژوهش‌های نیاز‌محور و تقاضا‌محور با توجه به اولویت‌ها، مسائل و مشکلات اساسی جامعه (با تأکید بر مشارکت در اجرای طرح‌های کلان ملی)»، «رشد و توسعه مطالعات در حوزه تمدن ایرانی و اسلامی»، «تقویت و توسعه ظرفیت کشف و خلق دانش، گسترش پژوهش‌های نوآورانه (با تأکید بر رویکرد بومی‌گرایی در علوم انسانی)») و سیاست 7 از راهبرد 2 (شامل «توسعه مناسبات و همکاریهای علمی، دانشی و پژوهشی با نهادهای علمی، تحقیقاتی و حوزوی») و سیاست 9 از راهبرد 3 (شامل «ایفای نقش مؤثر در تدوین برنامه‌های توسعه کشور») است.

دست­اندرکاران متخصص و متعهد طرح اعتلا کوشیده‌اند تا این طرح را به گونه‌ای کاملاً واقع­گرایانه تدوین نمایند، چنانکه هم ناظر بر آخرین یافته­های دانش بشری و هم برجوشیده از مبانی و معارف دینی و فرهنگ ایرانی ـ اسلامی باشد.

بنابر گزاره‌های یاد شده، طرح اعتلا از حیث راهبردی و پیوند میان نظریه و کاربرد و جامعیت و معطوف بودن به پیشرفت کشور، در تاریخ معاصر ایران و در میان کوششهای ارزنده مشابه سال‌های پس از انقلاب اسلامی، بی­بدیل و یا حداقل کم‌نظیر است. چه اینکه در میان رهیافتهای موجود در حوزه علوم انسانی کشور، یعنی؛ 1) نظری­گرایی محض و صرفاً بر مبنای چارچوب‎های نظری متعارف دنیا؛ 2) نظری­گرایی محض و منحصراً با اعتنا به دیدگاههای بومی؛ 3)کاربردگرایی صرف و بر مبنای چارچوب‌های نظری متعارف دنیا؛ 4) کاربردگرایی محض مبتنی بر دیدگاهها و نیازهای بومی، راه پنجمی را در پیش گرفته است؛ یعنی «جهانی‌اندیشی و بومی محوری» که راهی تلفیقی، متعادل، محصول­گرایانه و همراه با نگاهی ایجابی است و با ابتنا بر نظام ملّی نوآوری، جامع مزیت‎های همه رهیافت‎ها و به دور از کاستیهای افراطی و تفریطی هریک از آنهاست و طرحی متمایز و واجد نوآوری است. ممیزات این راه پنجم از این قرارند:

1. شناخت عالمانه علوم انسانی موجود، از جهت مبانی، ماهیت، مسأله، موضوع و موقعیت؛
2. نقد علوم انسانی در دوره تاریخی اخیر هم براساس مبانی نقد و خاستگاه اصلی هم براساس مبانی بین‌فرهنگی؛
3.  ترسیم مسیر تحولات علوم انسانی و احصای شاخص‌های این تحولات؛
4. تعیین موقعیت دانش‌های فراهم آمده در جغرافیای فرهنگی اسلام و ایران و تعیین موازین و سنجه‌های ارزیابی این دانش‌ها و . . .؛
5.  استاندارد کردن مفاهیم نظری، مبانی، علم، فرهنگ، تمدن.

با توجه به آنچه یاد شد، طرح اعتلا می‌تواند پشتوانه­ای گفتمانی و مکمّلی مددرسان برای محققان وسیاستگذاران در ترسیم نقش مؤثر علوم انسانی در گشودن افق‌های توسعه و پیشرفت کشور و ترسیم پایه­های تمدنی آینده ایران اسلامی باشد و می‌تواند سرمایه­ای ملّی در فرایند تحولات آتی علوم انسانی کشور فراهم آورد. همچنین انتظار می‌رود تا این طرح به منزلۀ رویدادی پیشتاز در عرصۀ پژوهشهای علوم انسانی در سطح منطقه، جهان اسلام و آسیا باشد.

ضرورتهای طرح اعتلا:

*   تاکید مقام معظم رهبری و تأکیدات صریح و مستقیم ایشان به‌ پژوهشگاه و شورای متون در جریان دیدار خصوصی بر ضرورت «تولید» و اثربخشی و خروجی‌محوریِ فعالیتهای شورای بررسی متون؛

  *الزام‌های برنامه توسعه راهبردی پژوهشگاه به بازطراحی شورای بررسی متون علوم انسانی (براساس: راهبرد شماره 1 سیاست شماره 3 و 4، راهبرد شماره 2 سیاست شماره 6، راهبرد شماره 4 سیاست شماره 12، راهبرد شماره 5 سیاست شماره‌ 15 و 16)؛

  *ضرورت انجام یک فعالیت شاخص پژوهشی ملّی اثرگذار متناسب با جایگاه و شأن پژوهشگاه در سطح کشور؛

 *مسأله‌مندی طرح و پاسخگویی و ارائه راه‌حل‌های بنیادی به مسایل اجتماعی مبرم جامعه ایران؛ (از مسائل اصلی توسعه ایران که به اشکال گوناگونی چون رویارویی سنت و تجدد و امثالهم می‌باشد، ریشه در همین چالشها دارد)؛

 * ضرورت انجام فعالیتی مؤثر و با اولویت در عرصه چالش‌های بزرگ، درازمدّت، جدّی، مستمر، تاریخی، توسعه‌ای و تجدید شونده بنیادی فراروی مجموعه انقلاب اسلامی، دیدگاه‌های حضرت امام خمینی (س) و نظام و کل علوم انسانی کشور.

 

اهداف  کلان طرح اعتلای علوم انسانی

•  تعریف مسأله‌مندی پژوهش‌ها در علوم انسانی و تولید علم بومی و تقویت جریان نقد علمی در کشور.
•  ارتقاء منزلت علوم انسانی در نظام علمی کشور.
•  دانش‌افزایی و تقویت مهارت آموزی در علوم انسانی.
• تقویت سهم مشارکت علوم انسانی در فرایند پیشرفت کشور.
•  افزایش تعامل علوم انسانی با دیگر نهادهای علمی.
•  افزایش مشارکت علوم انسانی در حل مسائل جامعه.

 

 

اهداف عملیاتی طرح:

* پی‌جویی دیدگاه مقام معظم رهبری در حوزه گفتمان تحولِ علوم انسانی؛

* تحقق بخشی عمده‌ از اهداف و مأموریت برنامه توسعه کشور؛

*  پدید آوردن زمینه‌ها و بسترهای لازم و مناسب علمی برای تحول و بومی‌شدن علوم انسانی در ایران؛

  * ریشه‌شناسی و پیشینه‌شناسی علمیِ علوم انسانی در جهان و ایران (برای نخستین بار در ایران)؛

  * اجتناب از قالب‌گرایی‌ها و رفتن در بسترهای غیر علمی در بازاندیشی و ریشه‌شناسی علوم انسانی در طرح جامع حاضر؛

 *تحقق مصوبات هیأت امنای پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی؛

 *ارتقا جایگاه ملّی پژوهشگاه در نظام تحقیقاتی و برنامه‌ریزی و سیاستگذاری؛

  *تقویت عملی شبکه نخبگانی علوم انسانی و تکمیل و تعمیق فعالیت‌های شورای بررسی متون؛

 *تثبیت اعتبار علمی پژوهشگاه از طریق اجرای یک طرح بزرگ، شاخص، میان‌رشته‌ای و جامع، ماندگار و محصول‌محور همگرا؛

  *استفاده از بخش‌هایی از ظرفیت علمی ـ تحقیقاتی اعضای هیأت علمی و پژوهشگران پژوهشگاه ؛

 * کمک به ارتقای کیفیت پژوهش از طریق اجرای طرح‌های مسأله‌مند و زمینه‌سازی برای تولید مقالات علمی برتر و کتاب‌های فاخر در پژوهشگاه؛

 * بهره‌گیری از طرحنامه‌های علمی در سطح ملّی در اجرای مبانی طرح در رشته‌های علوم انسانی؛

 * تحقق شبکه نخبگانی علوم انسانی کشور بر مبنای پیش‌بینی برنامه توسعه ساختار اجرایی طرح اعتلا و ساماندهی علوم انسانی.

 

ساختارطرح اعتلا

طرح جامع اعتلا و ساماندهی علوم انسانی معطوف به پیشرفت کشور، با هدف تولید علم متناسب با نیازها و چالش‌ها و مسائل بومی و ورود به نقد علمی، افزایش منزلت ، کارآمدی و بهبود جایگاه علوم انسانی در نظام علمی کشور، دانش‌افزایی و مهارت آموزی در علوم انسانی، تسهیل مشارکت علوم انسانی در فرایند پیشرفت، تعامل علوم انسانی با دیگر نهادهای علمی، مشارکت علوم انسانی در حل مسائل جامعه طرّاحی و اجرا می­شود و گامی است در پاسخ به این ضرورت که به وسیله پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برداشته می‌شود. به منظور دسترسی به مقاصد فوق ساختار اجرایی طرح به شکل زیر می باشد.

 

1. ریاست طرح اعتلا 

 ریاست طرح اعتلا رئیس پژوهشگاه  علوم انسانی ومطالعات فرهنگی   و جانشین ایشان در طرح اعتلا آقای دکتر یحیی فوزی  می باشد.

1. شورای سیاستگذاری

شورای سیاستگذاری طرح اعتلا متشکل از رئیس، معاونان، رییس دبیرخانه طرح جامع، مدیر امور پژوهشی پژوهشگاه، 10 الی 12 تن از صاحب نظران علوم انسانی داخل یا خارج از پژوهشگاه به انتخاب رییس پژوهشگاه است که 3 تن از اعضای منتخب، از شورای بررسی متون هستند. ریاست شورا بر عهده رییس پژوهشگاه و دبیر آن از سوی رییس شورا منصوب می­شود.

 

 وظایف شورای سیاستگذاری:

  * تصویب راهبردها و سیاست‌های اجرای بهینه طرح و تأیید عناوین پژوهش‌ها و ابلاغ آن به کمیته علمی و کارگروه‌ها؛

 * تأیید طرحنامه‌ها، گزارش‌های مقطعی و گزارش نهایی طرح‌های تصویب شده در کمیته علمی، در چارچوب سیاستهای شورا و ارائه راهکار برای پیشرفت و بهبود آنها؛

 * نظارت بر فرایند اجرای طرح مبتنی بر گزارشهای دریافتی از کمیته علمی؛

*  تقویت مناسبات با مراجع و مراکز کارفرمایی، از جمله سازمان مدیریت و برنامه­ریزی.

 

3- دبیرخانه طرح اعتلا

دبیرخانه طرح جامع اعتلا زیر نظر ریاست پژوهشگاه و به منظور هماهنگی میان مجموعه اعضای طرح، و روان‌سازی و سرعت  بخشی به انجام امور اداری و مالی و  همچنین نظارت بر امور جاری طرح اعتلا تشکیل شده است. کمیته اجرایی دبیرخانه طرح اعتلا نیز به منظور ایجاد هماهنگی کامل در لایه‌های سه‌گانه طرح اعتلا و پیشبرد سریع‌تر و دقیق‌تر محورهای هفت‌گانه کارگروه ها شکل گرفته است. اعضای تشکیل‌دهنده این کمیته عبارتند از رئیس طرح اعتلا، مدیران کارگروه‌ها، دبیر کمیته علمی، دبیر شورای سیاست‌گذاری، مدیر هماهنگ کننده، رئیس پژوهشکده کاربردی­سازی علوم  انسانی و اجتماعی پژوهشگاه و دو تن از اعضای شورای سیاستگذاری.

 

1. کمیته علمی

کمیته علمی طرح جامع متشکل از رئیس، معاونان، مدیر امور پژوهشی، 5 تن از رئیسان پژوهشکده‌های مرتبط که یکی از آنها رئیس پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی کاربردی است و 24 الی 28 تن از اعضای هیئت علمی پژوهشگاه یا صاحب نظران خارج از پژوهشگاه از رشته‌های متنوع در همه کارگروه‌هاست که 3 تن از آنها از اعضای شورای بررسی متون انتخاب می‌شوند. ریاست کمیته علمی بر عهده رییس پژوهشگاه است و دبیر کمیته علمی با حکم رئیس پژوهشگاه برای مدت 2 سال منصوب می‍‌‌­شود و زیر نظر رئیس دبیرخانه فعالیت می‌کند.

 

وظایف کمیته علمی:

 *  هدایت و راهبری علمی مبتنی بر روش‌شناسی و مبانی نظری طرح؛

*  تدوین برنامه کار مبتنی بر چارچوب مفهومی و نظری طرح جامع و محورهای مطالعاتی ذیربط؛

*  تنظیم برنامه عملیاتی کار کمیته براساس سیاست‌های شورا؛

*  اجرایی‌سازی سیاست‌های ابلاغی شورای سیاستگذاری طرح جامع اعتلای علوم انسانی و ابلاغ آن به کارگروه‌های علمی؛

* تدوین طرح تفصیلی و برنامه کاری کارگروه‌های پژوهشی؛

 *تعیین کارگروه‌های پژوهشی و تصویب برنامه پیشنهادی کارگروه‌ها؛

 *احراز رهیافت‌های پژوهشی، معرفت‌شناسی و روش‌شناختی جهت طرح‌های پیشنهادی؛

* نظارت علمی برای اجرای پروژه‌های مطالعاتی طرح جامع از سوی کارگروه‌های پژوهشی و ارائه پیشنهادهای اصلاحی براساس ارزیابی ناظران طرح؛

 *تصویب طرح­نامه‌ها، گزارش‌های مقطعی و گزارش نهایی طرح‌های بررسی شده از سوی کارگروه‌ها؛

* تعیین اعضای نشست‌های تخصصی نخبگانی برای مشورت، بررسی ارزیابی و دریافت بازخورد از نتایج پروژه‌های تحقیقاتی و ارائه آن به شورای سیاستگذاری طرح جامع اعتلای علوم انسانی؛

 *ارائه گزارش‌های ادواری از روند اجرای طرح جامع اعتلای علوم انسانی به شورا.

 

1. کارگروه‌های تخصصی

به منظور حوزه بندی گستره فعالیت‌های طرح اعتلا سه کارگروه عملیاتی مبانی علوم انسانی، تاریخ تحول علوم انسانی و کاربست علوم انسانی، زیر نظر کمیته علمی با ترکیب زیر تشکیل شده است؛

* مدیر گروه که از اعضا کمیته علمی، صاحب نظر و متخصص در هر یک از حوزه‌های سه گانه باشد؛

 * مدیر امور پژوهشی پژوهشگاه؛

* 8 الی 12 نفر از اعضای کمیته علمی؛

 * یک نفر از اعضای شورای بررسی متون حسب تخصص به انتخاب رئیس پژوهشگاه.

 

وظایف کارگروه‌های تخصصی:

  *بررسی و تدقیق طرح‌نامه‌های پیشنهادی و ارائه آن به کمیته علمی؛

  *انجام فعالیت‌های پژوهشی تعریف شده براساس شرح خدمات درباره موضوع تحقیق از طریق مدیران طرح­ها؛

 *ارائه گزارش درباره فرآیند پیشرفت پروژه‌های تحقیقاتی به کمیته علمی؛

 *انجام اصلاحات و توصیه‌های ارائه شده از سوی کمیته علمی برای بهبود و ارتقای تحقیقات؛

 *تهیه و تدوین نسخه نهایی نتایج طرح و ارائه آن به کمیته علمی.

 

1/5- کارگروه مبانی علوم انسانی

بخش مبانی طرح اعتلا و ساماندهی علوم انسانی معطوف به پیشرفت با پیش چشم داشتن و تامل در تجربه های علمی و زیسته همراستا اعم از مباحث مربوط به انقلاب فرهنگی، اسلامی شدن دانشگاهها، تغییر و تناسب سازی سرفصلهای علوم انسانی، بررسی متون علوم انسانی، مباحث علم دینی، تحول علوم انسانی و ... پی افکندن بنیانهای فلسفی را بر عهه گرفته است تا بتوان بر اساس آنها علوم انسانی­ای متناسب با زیست جهان ایرانی – اسلامی و نقش آفرین در حل معضلات فردی و جمعی ایجاد کرد که زمینه ساز پیشرفت روزافزون کشور گردد. این بخش ضمن توجه به میراث قابل ملاحظه نزدیک به چهار دهه تلاش اندیشمندان داخلی و خارجی در صدد است در عین استفاده از ادبیات و تجربه ارزنده موجود در زمینه تحول علوم انسانی، در کاستی ها نیز تامل کند و بشرط توفیق، در رفع آنها بکوشد.

برخی از محورهای مطالعاتی بخش مبانی طرح اعتلا عبارتند از:

• بررسی و تحلیل چالش علوم انسانی جدید در ایران؛
• تحلیل مبانی نظری و بنیانهای معرفتی معارف انسانی و اجتماعی در ایران اسلامی؛
• تحلیل فرآیند بومی شدن و توسعه نوآوری در علوم انسانی جدید در ایران؛
• تحلیل نقش نظام علمی و سیاستگذاری علمی کشور در فرآیند بومی شدن علوم انسانی.

 

2/5- کارگروه تاریخ تحول علوم انسانی

بخش تاریخ تحول علوم انسانی در حد فاصل بخش مبانی و کاربست علوم انسانی قرار دارد و می­کوشد با مطالعه تاریخ علوم انسانی جدید در ایران و فرآینهای منتج از آن در عرصه نهادسازی علمی، برنامه ریزی آموزشی، گسترش دوره های آموزشی در مقاطع گوناگون و بررسی تجربه بنیانگذاران و پیشگامان این دانشها در نظام دانشگاهی ایران به ارزیابی تحلیلی و انتقادی کارنامه آن در ایران همت گمارد. از این رو پژوهشهای مرتبط با بخش تاریخی طرح اعتلا در پیوند تنگاتنگ با بخشهای مبانی و کاربست قرار دارد تا دستاوردهای آن بتواند ما را در شناخت نقاط قوت و ضعف و نیز کارامدیها و کاستیهای علوم انسانی در ایران یاری دهد و راه را برای  برنامه ریزی های کارآمدتر و عالمانه تر هموار کند و در پرتو آن اعتلای علوم انسانی میسر شود.

برخی از محورهای مطالعاتی بخش تاریخ تحول علوم انسانی عبارتند از:

• تحلیل تاریخ تحولات علوم انسانی جدید در ایران و جهان؛
• بررسی تاریخی تاثیرعلوم انسانی جدید بر ساماندهی علمی کشور؛
• بررسی و تحلیل تاریخ معارف انسانی و اجتماعی در فرهنگ و تمدن اسلامی؛
• بررسی تعامل تاریخی علوم حوزوی با علوم انسانی جدید؛
• بررسی تاریخی تاثیر علوم انسانی جدید بر تحولات اجتماعی و سیاسی؛
• بررسی تاریخی تاثیر علوم انسانی جدید بر سبک زندگی ایرانیان.

3/5- کارگروه کاربست علوم انسانی

بخش کاربست علوم انسانی به بومی سازی و کاربردی سازی علوم انسانی در کشور معطوف است. کاربست علوم­انسانی یعنی به‌کارگیری این علوم در ارتباط با مسائل ریز و کلان جامعه و رفع نیازهای متفاوت آن. موضوع "کاربست" علوم انسانی از یک طرف یکی از دغدغه­های مهم اصحاب علوم­انسانی و از طرف دیگر دغدغه کسانی است که مسائل جامعه را با توجیهات مستقیم و غیر مستقیم به علوم­انسانی نسبت می­دهند. بحث "تحول و اعتلا علوم­انسانی" موجود در هر جامعه­ای می­تواند همیشگی و مستمر باشد اما در اینجا با توجه به وجود مشکلات و تناقضات عمیق ارزشی و هنجاری و تعهداتی، بحث کاربست علوم­انسانی در حل و رفع مشکلات جامعه ایرانی از ضرورت بیشتری برخوردار می­شود. یعنی به بواسطه این طرح، لازم است دقیقا جایگاه علوم­انسانی و اجتماعی در حل مشکلات انسان­ها و رفع نیازهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی و در نتیجه توسعه کشور معلوم شود. بنابراین، علوم­انسانی اعتلایافته می‌تواند موجب پیشرفت در حوزه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی شود.

برخی از محورهای مطالعاتی کارگروه کاربست عبارتند از:

• تدوین راهبردها و راهکارهای نظام آموزشی و پژوهشی برای بومی‌شدن علوم­انسانی؛
• تدوین راهبردها و راهکارهای اصلاح و بازنگری در متون درسی به‌منظور بومی‌شدن علوم­انسانی؛
• تدوین راهبردها و راهکارهای افزایش درک اجتماعی و مدیریتی نسبت به جایگاه و اهمیت علوم­انسانیبومی در پیشرفت کشور؛
• راهبردها­ و راهکارهای افزایش سطح اخلاق حرفه‌ای و مسئولیت‌پذیری متخصصان در راستای بومی‌شدن علوم­انسانی؛
• راهبردها و راهکارهای تقویت آموزش‌های مهارتی دانشجویان علوم­انسانی متناسب با نیازهای جامعه؛
• راهبردها و راهکارهای ارتباط نهادهای آموزشی و پژوهشی با نهادهای اجرایی به منظور بومی‌شدن علوم­انسانی ؛
• راهبردها و راهکارهای افزایش نقش و سهم علوم انسانی در توسعه صنایع و خدمات مبتنی بر علوم و فناوریهای جدید؛
• راهبردها و راهکارهای ارتقای جایگاه و نقش علوم­انسانی در انتقال فناوری و کسب دانش طراحی و ساخت برای تولید محصولات و ارائه خدمات؛
• راهبردها و راهکارهای افزایش مشارکت بخش‌های مردم نهاد در حوزه علوم­انسانی و ارتقای سهم وقف و امور خیریه در این حوزه.

کاربست علوم­انسانی در ارائه راهکارهای حل مسائل اجتماعی مانند: «اشتغال دانش آموختگان»؛ «رابطه بین نهاد پژوهش و نهاد اجرا»؛ «ارزیابی کارآمدی و نقش آفرینی رشتۀ "رفاه اجتماعی" در جهت پیشرفت».