قانون: مسئله انسان، خداوند و عالَم

گزارش حلقه پژوهشیِ الهیات قانون: خوانشی از رساله summa theologiae

جلسه نخست

ابتدا مناسب است درباب این مسئله اندیشیدن که به چه روی به توماس آکویناس و summa theologiae توجه می‌کنیم و این ضرورت ناشی از چیست؟

باید توجه داشت که این امر از دو منظر مورد لحاظ قرار می‌گیرد: الف)موقعیت و جایگاه آکویناس در عالَم غرب و سنت مسیحی؛ ب) نسبتی که آن موقعیت با عالَم ایرانی-اسلامی و اکنونِ ما برقرار می‌کند.

انسان ایرانی-اسلامی اساسا در وضعیت مواجهت قرار دارد؛ وضعیتی که ما را در میانۀ عالَم غرب با تمام اقتضائات و الزاماتش و عالَم ایرانی-اسلامی با جمیع اقتضائات و الزاماتش قرار داده است. چنین وضعیتی ما را ناگزیر می­سازد از «فهم بنیادین دو عالَم غرب و ایرانی-اسلامی». از این نظرگاه، مطالعه و فهم نقاط عطف و جریان‌ساز عالَم غرب همانند آکویناس امری طریقی خواهد بود.

آکویناس در میانۀ چهار راهی بس سترگ و تعیین کننده ایستاده است؛ تقاطعی که سنت غنی فلسفۀ یونان را پشت سر دارد. او در متن و حاشیۀ ارسطو گام بر می‌دارد البته با خوانشی الهیاتی، نوآوری‌های متعددی را ار متنِ سنت مسیحی رقم می‌زند. او سرآغاز تحولات معرفتی قلمداد می‌شود که می‌تواند به عنوان بستر اندیشه مدرن تلقی شده و برخوردار از ظرفیتی قابل توجه برای آن باشد.

آکویناس در نقطه اوج الهیات و فلسفه سنت مسیحی ایستاده است. او از جهتی در ادامه میراث آگوستین و لومبارد و دیگر الهی‌دانان سخن می‌گوید اما طرح و نظریات جدیدی دارد، به نحوی که در سنت مسیحی گوی سبقت را از همه ربوده و حضور و ظهورش تا اکنونِ انسان غربی قابل رد یابی و پی‌جویی است. کار او یک سنت زنده و در حال گسترش است که همچنان در حال توسعه می‌باشد.

Summa: مهم‌ترین رساله الهیاتی-فلسفی-سیاسی عهد میانه

با شروع دوره اسکولاستیک و خارج شدن آموزش متون دینی از مدارس کلیسایی و وارد شدن آن‌ها به کلاس‌های درسی، لازم بود تغییراتی نیز در نظام آموزشی پدید آید؛ از جمله این تغییرات اضافه ‌شدن مطالعه متون معتبر به مطالعات رهبانی و کلیسایی بود. بدین منظور لازم بود تا الهی‌دانان متونی معتبر و با اهداف و معیارهای آموزشی فراهم آورند.summa  یا خلاصه‌ نظام‌مند، یکی از گونه‌های نوشتاری بود که به چنین نیازی پاسخ می‌داد. در این آثار، آرا و نظرات آبای کلیسا در موضوع یا موضوعاتی خاص، در فرم نظام­مند بیان و سپس شرح می‌شد. به عنوان مثال کتاب جُمَل نوشته پیتر لومبارد از جمله این summa ها بود. مهم‌ترین summa در قرون وسطی به قلم توماس آکویناس نوشته شد. اهمیت و شهرت این کتاب به ‌حدی است که وقتی واژه summa بدون پسوند استفاده می‌شود معمولاً منظور از آن‌‌ همان کتاب آکویناس، یعنی اثر ارزشمند Summa theologiae  می‌باشد. عنوان این کتاب در فارسی معمولاً به جامع الهیات ترجمه شده است. شاید وجه تسمیه این نام آن باشد که یک دورۀ کامل الهیات مسیحی را به ‌طور خلاصه و مختصر بیان کرده است. اگر چه ترجمه دقیق و با تأمل آن را باید به «زبدة الالهیات» تعبیر نمود به معنای آنچه گوهر، عصاره و کُنه الهیات است.

ساختار رساله summa

زبده الهیات سه بخش کلی دارد که شامل 613 مساله(question)، حدود سه هزار بند(article) و ده‌هزار اِشکال(objection) و پاسخ به آن‌هاست(reply to objection). بخش نخست "دربارۀ خداوند و خلقت اوست" و دارای 119 مسأله است. بخش دوم "دربارۀ انسان و غایت او" که سعادت است بحث می‌کند و دارای 303 مسأله است. بخش سوم که به "عیسی مسیح (ع) به عنوان واسطۀ بین انسان و خداوند" می‌پردازد دارای 90 مسأله است. البته بخش سوم یک ضمیمۀ 99 مسأله‌ای نیز دارد. از این رو زبدة الهیات مجموعه‌ای است که در باب « خداوند، انسان و رابطه این دو» به بحث و گفتگو می‌نشیند. انسان از خداوند است و غایت او هم بازگشت به اوست. آکویناس این مسیرِ رفت و برگشت را تبیین و تحلیل نموده و مسائل و ابهامات آن را مورد واکاوی قرار می‌دهد.

بخش دوم خود به دو بخش تقسیم می‌شود: در بخش نخستِ بخش دوم که 114 مسأله دارد به اصول کلی اخلاق می‌پردازد و در بخش دومِ بخش دوم که 189 مسأله دارد به تفصیل آن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد. مسائل مرتبط با قانون در بخش نخست از بخش دوم از مسألۀ 90 الی 108 مورد توجه است. او قانون را پس از تبیین غایت انسان و فضیلت مورد توجه قرار می‌دهد. مسائل مرتبط با قانون را نیز از جهت محتوا به سه بخش می‌توان تقسیم نمود. بخش اول، مسائل 90 الی 92 است. او در این مسائل به ماهیت و جوهرۀ قانون، خلاصه و مقدمه‌ای بر انواع آن و آثار و نتایجی که قانون به همراه دارد می‌پردازد. بخش بعدی، مسائل 93 الی 97 است. در این مسائل هر یک از انواع مختلف قانون را به طور تفصیلی مورد بررسی قرار داده و در پایان از قدرت و تغییر پذیری آن سخن می‌گوید. در مسائل 98 الی 108 نیز به تفصیل درباره قانون الهی(اعم از عهد قدیم و عهد جدید) بحث و گفتگو می‌کند.

آکویناس و مسئله عالَم ایرانی-اسلامی

ساختار summa اینگونه است که ذیل هر مساله چند بند(article) وجود دارد. هر بند با یک پرسش آغاز می‌شود؛ آکویناس ابتدا براهین و «اشکالات مخالفان» خود را مطرح می‌کند؛ سپس در بخش دیگری که با عبارت «از سوی مقابل»(on the contrary) آغاز می‌شود، معمولا نقل قولی از کتاب مقدس یا آبای کلیسا در رد سخن مخالفان می‌آورد. آکویناس در بخشی با عنوان « من پاسخ می‌دهم»(I answer that)، به پرسشی که در ابتدای بند مطرح کرده بود پاسخ می‌دهد. در آخرین بخشِ بند نیز، با عنوان «پاسخ به اشکالات»(reply to objections)، آکویناس به اشکالات مخالفان پاسخ داده و آن‌ها را رد می‌کند.

نکته پایانی در این است که آیا امکان تخاطب با آکویناس از منظرِ مسئله مطرح در عالَم ایرانی-اسلامی وجود دارد؟ به نظر پاسخ مثبت است. این امکان به ما ظرفیت و بستر بهره‌مندی از اندیشه او را - چه به صورت منظومه‌وار و منسجم چه به نحو گزیده، منتخب و توجه به حیثیات و دلالت‌هایی خاص از آن- برای اکنونِ انسان ایرانی مهیا می‌دارد. این امر را در مسائلی همانند مستقلات عقلیه، قانون انسانی، نسبت قانون الهی و انسانی و... می‌توان پی‌گرفت.

شایان ذکر است، جلسات متن خوانی مسئله ۹۰ و ۹۱ از قسمت اول بخش دوم رساله الهیات قانون با مضمون بحث از متافیزیک و الهیات قانون توسط دکتر سیدمحمدحسین کاظمینی، عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران در گروه فقه و حقوق شورای بررسی متون، شنبه ها از ساعت 16 الی 18 ارائه می شود.

لینک حضور مجازی در جلسات متن‌خوانی:

https://webinar.ihcs.ac.ir/b/ihc-1qj-osz-jg8

گزارش جلسه دوم 

گزارش جلسه سوم

گزارش جلسه چهارم