ترجمه به مثابه حرفه / مناقشه مفاهیم فرهنگی در ترجمه

شانزدهمین جلسه شورای دبیران شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی در یکم آبان ماه سال جاری برگزار شد. در این جلسه، دکتر سید محسن میرمهدی دکتری فلسفه از دانشگاه آزاد برلین در ادامه سلسله نشست های بازشناسی وضعیت علوم انسانی در ایران، سخنرانی خود را با عنوان «ترجمه به مثابه حرفه» ایراد کرد.

میرمهدی در این نشست در ابتدای سخنرانی خود اظهار داشت: ترجمه متن، ترجمه فرهنگ نیست چرا که فرهنگ ترجمه نمی شود و این لغت است که ترجمه می شود و این اشکال بزرگی در ترجمه است که مفهوم منتقل نمی‏ شود.

وی در ابتدای جلسه به تجربة زیسته خود و شکل گیری مباحث اسلام هراسی و تروریسم در غرب و مروری بر سیر جریان های فکری در طول تاریخ علم پرداخت و در ادامه در قالبی مشارکتی و گفت‏گویی به مبحث ترجمه و فرهنگ پرداخت و در خصوص ابعاد و پیچیدگی ترجمه متون حوزه علوم انسانی گفت: مترجم هایی که متن هایی مثل آثار آدورنو و هورکهایمر را نیز به صورت جدی ترجمه کرده اند همواره محتاطانه با متن اصلی برخورد کرده اند.

دکتر محمدحسن نیلی دبیر شورای متون نیز ضمن اشاره به بی مسئولیتی برخی مترجم ها در ابداع واژگان بی ربط، به موضوع دیگری در حوزه ترجمه نیز اشاره کرد و گفت: ذهنیتی در بین مترجمان ما وجود دارد که فاصله بین زبان مبدأ و مقصد مناقشه‏برانگیز است؛ این در حالی است که گاهی اصل مناقشه در زبان مبدأ وجود دارد. برای مثال، تلقی هابرماس و گادامر از «سنت» متفاوت است و این مسئله مناقشه‏ آمیز را نمی توان در ترجمه حل کرد چرا که این مناقشه در سطح اندیشه مؤلف وجود دارد و صرفاً مشکل از ترجمه نیست. بنابراین شاید پرداختن به ادبیات متن و اینکه در ملتقای چه سنت های علمی است، راه را برای انتقال معانی و ترجمه دقیق آسان تر کند.

آقای کشفی دبیر گروه مدیریت و سیاست گذاری شورای متون، در این نشست به سنت ترجمه متون فلسفی و علوم اجتماعی در قالب فصلنامه ارغنون اشاره کرد و گفت: جریانی که نظم سیاسی جدید را دنبال می کردند و مباحثی مثل زیباشناسی، روانکاوی و دیالکیتک روشنگری را مطرح کردند، نوعی واکنش به سیاست فرهنگی در دهه هفتاد را رقم زدند و به عبارتی می توان گفت ترجمه برای این جریان فکری از مسئله شروع شده است.

آقای شفاه دبیر گروه علم و فناوری شورای متون در ادامه مباحثات به یک نمونه از دشواری ‏های ترجمه در متن اشاره کرد و گفت: گاهی کلمات در تاریخ فرهنگ مبدأ، معنایی را افاده می کند که آن کلمه در زبان مقصد وجود ندارد و چون آن داستان در تاریخ و فرهنگ مقصد وجود ندارد، ترجمه آن کلمه و مفهوم نیز دچار مسائلی می شود.

دکتر تقی زاده دبیر گروه علوم سیاسی نیز اظهار داشت: ما شاهد بوده ایم که در برخی ترجمه ها مثل کتاب «سنجش خرد ناب» اثر ایمانوئل کانت با ترجمه میرشمس‌الدین ادیب سلطانی به حدی دقت در حصول به معنای دقیق به خرج داده شده که فهم متن را دچار مشکل کرده است. مثلا وی شهود (intuition) را سهش (سهیدن) ترجمه کرده است و این لغت را از زبان های باستانی ایران مثل زبان پهلوی استخراج کرده است. مترجم در چه موقعیتی می تواند بگوید من ترجمه کردم و یا اینکه باید در موقعیت مولف قرار بگیرد؟

در ادامه دکتر میرمهدی با طرح «عادت و پیش داشته های ذهنی مترجم» گفت: معلق بودن مطلق مترجم نسبت به متن اصلی ممکن نیست. وی به یک نمونه جهت گیری ذهنی مترجم در خصوص الهیات در متن کتاب دین، قدرت و جامعه ماکس وبر (ترجمه احمد تدین) پرداخت و گفت این پیش داشته های مترجم خاص مترجمان فارسی نیست و این موضوع در ترجمه های انگلیسی هم به چشم می خورد و رگه هایی از آن را حتی می توان در ترجمه کوهن از آثار وبر نیز دید. وی افزود: ما با عادات ذهنی خود، بخشی از واقعیت اجتماعی را ترجمه می کنیم و مواضع و عقاید خود را وارد متن می کنیم.

دکتر میرمهدی در پایان نقدی بر وضعیت خوانش فلسفه در دانشگاه هاروارد کرد و گفت: گاهی متن فلسفی مثل متن اینستاگرامی خوانده می شود این در حالی است که نحوه خوانش متون بر سیر اندیشه تأثیر می‏گذارد.

وی با تأیید بر این نکته اظهار داشت: بیوگرافی کانت و هگل در هر کلمه از دو متن این دو فیلسوف تجلی پیدا کرده است و برای مثال مفهوم روشنگری که متأثر از فضای دوران هگل و در متون و اندیشه ایشان کاملاً برجسته شده است.