ارائه طرح پژوهشی گروه الهیات و ادیان شورای متون / چالش گسستگی الهیات و علوم انسانی

سیزدهمین جلسه شورای دبیران شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی در ۱۰ مهرماه سال جاری برگزار شد. دکتر نیلی در خصوص تسریع و پیشبرد امور اجرایی گروه­های تخصصی شورای بررسی متون از جمله مقالات پژوهشنامه انتقادی متون، اهمیت book review در فعالیت­ های شورا و معرفی و پیشنهاد اعضای گروه‌های تخصصی شورای متون و ضرورت حضور فعالتر دبیران محترم در دبیرخانه مباحثی را ایراد کرد. در ادامه هریک از دبیران تخصصی درباره وضعیت فعالیت های گروه و برنامه های آتی مطالب خود را ارائه نمودند.
 
در بخش دوم این نشست، دکتر مرتضی سلمان نژاد دبیر گروه الهیات شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی طرح پژوهشی گروه الهیات را ارائه کرد. وی با بیان اینکه الهیات اجتماعی پاسخی الهیاتی به مسائل و مشکلات اجتماعی زندگی امروز بشر است، اظهار داشت: گرچه تحولات الهیات مسیحی در غرب، هم به لحاظ دوره زمانی و هم به لحاظ کمیت کارهای صورت گرفته، دارای شتاب بیشتری نسبت به شرق و دنیای اسلام بوده است، این بدان معنا نیست که هیچ حرکتی در الهیات اسلامی شکل نگرفته است.
وی افزود: طی یک و نیم سده اخیر، همگام با برآمدن جریان‌های اسلامگرا و گرونده به بازگشت به ارزش‌های دینی در جهان اسلام، روی آورد به فهم قرآن و شناخت مقام قرآن نیز در میان مسلمانان فزونی گرفته است. به گفته وی، بیداری جهان اسلام در این دوره، فرصت جدیدی در عرصـه‌هـای قرآن‌پژوهی پدید آورد که با نوفهمی‌هایی از قرآن و سنت دینی همراه شد تـا در سـایة آن، زندگی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دیگری برای مسلمانان بـه ارمغـان آورد. این نهضت جدید بر آن بود که به جای تأکید بر ابعاد صوری و ادبی و آکادمیک متون دینی، به راه‌حل‌های زندگی توجه کند و آموزه‌های دینی را در متن زندگی مردم قرار دهد و با آنچه که باعث رکود و عقب‌ماندگی آنان شده به مبارزه برخیزد. بر همین اساس این حرکت، نقش مهمی در آگاهی‌بخشی اجتماعی مسلمانان و نیز حرکت‌های آزادی‌بخشی در میان جوامع تحت ستم و استعمار ایفا کرد.
 
وی ادامه داد: اندیشمندان معاصر در راستای پاسخگویی به پرسش‌ها، گاه به دنبال آن بوده‌اند تا گفتمان صدر اسلام را برای گفتمان امروز قابل درک سازند و گاه کوشش داشتند تا گفتمان امروز را به گفتمان صدر اسلام برگردانند و پاسخ پرسش‌های نوین را در نصوص نخستین بازیابند. بنابراین، با توجه به آنچه گفته شد، گفت و شنودی میان گفتمان عصری با گفتمان صدر اسلام درگرفته که اهمیت میراث میانی، یعنی فهم‌های تاریخی پدید آمده در طی اعصار از تابعان صحابه تا متأخران را تحت‌الشعاع قرار داده است. به گفته وی، در چنین شرایطی نیاز به روش‌های جدید برای انجام چنین گفت و شنودی الزامی است.
به گفته سلمان نژاد، بزرگترین دستاورد برخورد میان‌رشته‌ای در این حوزه، شکل‌گیری تفسیر علمی بود اما گاه روش‌هایی پدید می‌آمد که محدود به شماری محدود از آیات قرآن نبود و می‌توانست روشی فراگیر تلقی گردد. استفاده از روش‌های متداول در علوم انسانی، از جمله روش‌های تحلیل ادبی مانند آنچه نزد سید قطب در «التصویر الفنی فی القرآن» قابل پی­جویی است، یا روش‌های تحلیل معنا مانند آنچه نزد ایزوتسو در «خدا و انسان در قرآن» دیده می‌شود، در راستای ایجاد بسط روش‌شناختی در حوزه مطالعات قرآنی بود و در پایان‌نامه‌ها و تحقیقات اسلامی با استقبالی شگرف روبه رو شد. این موج برآمده در طی سه دهه اخیر در ایران و دیگر کشورهای اسلامی، ابعادی بسیار متنوع و وسیع به خود گرفته و پای دانش‌های بسیاری را به مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کشیده است.
دبیر گروه الهیات شورای متون، در انتهای بحث خود با بیان اینکه امروزه شاهد الهیات گسسته در دانشگاه های ایران و گسست الهیات دانشگاهی با فضای عمومی جامعه هستیم، به نقد رهاورد الهیات معاصر غربی (الهیات مسیحی) پرداخت و ضرورت صورتبندی واحدی برای علوم انسانی قرآن بنیاد و بازسازی الهیات انقلاب را گوشزد کرد.
طرح پژوهشی گروه الهیات در ادامه مورد بحث و گفت و گوی اعضای حاضر در نشست قرار گرفت. علیرضا شفاه، دبیر گروه علم و فناوری به فقدان الهیاتی اشاره کرد و گفت: به صورت عمومی خلاء شدیدی در حوزه الهیات انقلاب بین مسئولان و نهادهای انقلابی به چشم می خورد. به گفته وی، بحران های الهیاتی قرون متمادی مثل چالش نیوتونی در غرب، تاریخ ساز بوده اند و به دلیل مسئله مندی موجب زایش علمی شده است. وی افزود: ضعف الهیاتی نوعی ضعف سیاسی و ضعف علمی به دنبال دارد و اگر الهیات تبدیل به فضل شود یک نوع جفا به علم الهیات است. وی در خصوص مفهوم «الهیات میانه» نیز نکاتی را بیان داشت و آنرا امر خطیری دانست. به گفته وی کشوری مثل انگلستان کشوری میانه است و ایران هم طرحی از میانه دارد. وی به شرح دعوای مبدأ و میانه پرداخت و اظهار داشت: ارجاع به میانه در کار شما و تطبیق آن با مسائل جهان کار دشواری است.
دکتر نیلی، دبیر شورای متون نیز با بیان اینکه شما قائل به این بودید که الهیات معاصر، الهیات بازگشت به متن اصلی است و الهیات میانه راهکار است. آیا راهی برای بازخوانی الهیات میانه به نحوی تازه داریم یا اینکه باید به ایده الهیات معاصر تکیه کنیم؟ در ادامه دکتر متولی امامی، دبیر گروه تاریخ و تمدن این پرسش را مطرح کرد که آیا موضع میان رشته ای در الهیات مثل الهیات محیط زیست یا الهیات زنان موجب ضعف الهیات می شود یا قوت آن؟ آقای سید علی کشفی نیز در انتهای بحث، نقدی به «الهیات اجتماعی» وارد کرد و گفت: آیا منظور جنبه اسمی اجتماع مدنظر است و چگونه الهیات می تواند اجتماعی شود؟
دکتر سلمان نژاد در پایان در پاسخ اظهار داشت: نمی توان همیشه در وضعیت بنیادگرایی ماند. نگاه فعلی به الهیات با اینکه سلفی نشد اما موفق به نظام سازی اجتماعی هم نشد. استفاده از زبان، تاریخ  و فرهنگ برای ایجاد یک دستگاهی برای گفت و شنود میان طیف های مختلف الهیاتی را باید به عنوان یک روش جدید مدنظر قرار داد. به گفته وی، در حوزه الهیات میانه، فهم تاریخی و وضعیت میانی که نیاز به روش های جدیدی برای گفت و شنود دارد، می تواند به عنوان راهکار در نظر گرفته شود.
شایان ذکر است، در این جلسه آقایان علیرضا شفاه دبیر گروه مطالعات علم و فناوری، داریوش کیوانی دبیر گروه فقه و حقوق، علیرضا بلیغ دبیر گروه علوم اجتماعی، محمدرضا هدایتی دبیر گروه فلسفه، مرتضی سلمان نژاد دبیر گروه الهیات، سیدعلی متولی امامی دبیر گروه تاریخ و تمدن، سیدعلی کشفی دبیر گروه مدیریت و سیاستگذاری و محمدحسن نیلی دبیر شورای بررسی متون و سید احمد عسکری از دبیرخانه شورای بررسی متون حضور داشتند.