دکتر پاکتچی: بایسته های استقلال و تعاملات زبانی در حوزه تولید علم

دکتر احمد پاکتچی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و سفیر ایران در سازمان یونسکو در دومین جلسه از سلسله جلسات «بازشناسی وضعیت علوم انسانی در ایران» شورای بررسی متون پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی که سیزدهم شهریورماه سال جاری در پژوهشگاه برگزار شد، به ارائه بخش دوم مطالب خود پرداخت.
وی در جمع شورای دبیران علمی شورا، زمانی را برای پرسش و پاسخ در خصوص موضوع سخنرانی خود با عنوان «علوم انسانی در ایران: چالش ها و راهکارها: منظر جهانی به مسئله» اختصاص داد. دکتر پاکتچی سه‌گانه فرهنگ، تاریخ و زبان را به عنوان مثلث اساسی‌ای که پروژه شخصی‌اش در الهیات و زبان‌شناسی را راهبری میکنند، مورد توجه قرار داد و با این بیان که علی‌رغم آن که ما در فلسفه متوجه زبان‌مندی و تاریخ‌مندی تفکر هستیم و آن را به عنوان امری پذیرفته شده مورد توجه قرار می دهیم، اما عملا در حوزه علوم انسانی، اندیشه ها و نظریات را فارغ از توجه به زبانی که در آن بالیده اند و تاریخی که در آن به بار آمده اند، بررسی می کنیم. وی با بیان نمونه‌هایی از متفکرانی که به دو زبان قلم زده‌اند همچون رنه دکارت، گئورگ لوکاچ، شیخ شهاب‌الدین سهروردی و... تفاوت های اندیشه های ایشان در دو زبان مختلف را یادآوری کرده و آن را به دلیل ظرفیت های زبانی و فرهنگی زبان های مختلف برشمرد.
وی در ادامه با اشاره به وضعیت زبانی علوم انسانی در ایران، یکی از عوامل مهم فقر نظریه‌پردازی اصیل در علوم انسانی ایران را انگلیسی فکر کردن محققان علوم انسانی برشمرد و با تأکید بر لزوم توجه به غناء بخشیدن به زبان فارسی در حوزه تولید دانش اظهار داشت: ما به انگلیسی فکر می‌کنیم و فارسی می‌نویسیم و تا وقتی که اینگونه تفکر میکنیم، تحت هژمونی و سلطه فکری باقی میمانیم. دکتر پاکتچی در توضیح بیشتر این مسئله گفت: تفکر ما در زبان فارسی، انگلیسی‌محور شده است؛ به گونه‌ای که وقتی در فضای آکادمیک به «جامعه» و «اجتماع» می‌اندیشیم به صورت ناخودآگاه معادل انگلیسی آن society و community در ذهن ما متبادر می‌شود، این در حالی است که در زبان آلمانی، ابداع اجتماع و جامعه به گماین‌شافت و گزل‌شافت (Gemeinschaft  و Gesellschaft) را داریم که توسط متفکران علوم اجتماعی و انسانی در زبان‌های غیرآلمانی نیز مورد درک و پذیرش قرار گرفته است. دکتر پاکتچی با ذکر مصادیق غرب‌محوری و انگلیسی‌محوری در زبان و فرهنگ کشورهای مختلف و از جمله ایران، عنوان کرد: غرب‌محوری، مسئله چندین دهه‌ای ما است و انگلیسی‌محوری هم دو دهه است که به سطح مسئله برای ما رسیده است. وی از انگلیسی محوری به عنوان یک چالش جهانی نام برد و گفت: چالش‌های جهانی علوم انسانی می‌تواند پاسخ‌های مناسب‌تری را برای ما فراهم کند.
دکتر پاکتچی در پاسخ به سوال دکتر بلیغ، دبیر گروه علوم اجتماعی شورای بررسی متون که چرا ساده‌سازی و سلب تاریخ، زبان و فرهنگ از مفاهیم در جهان آنگلو- امریکن قدرت تولید می‌کند؟ گفت: زبان انگلیسی هم اکنون واسط زبانی میان فرهنگ‌های مختلف شده است و این ساده‌سازی ضرورت انتقال به دیگر فرهنگ‌ها است و هر گاه اندیشه‌ای به زبان دیگر ترجمه می‌شود، ناگریز بخشی از ایده اصلی آن از قلم می‌افتد و به عبارتی انتقال کامل اندیشه در ترجمه به زبان انگلیسی صورت نمی‌گیرد و معنای متن دچار ریزش می‌شود.
دکتر پاکتچی با ذکر نمونه‌هایی به ضعف ترجمه انگلیسی کتب تراز اول حوزه علوم انسانی اشاره کرد و گفت برای نمونه کتاب ویکوتسکی با عنوان «زبان و تفکر» که با همین نام به انگلیسی ترجمه شده و اغلب به همین منبع انگلیسی نیز استناد می‌شود، نسبت به متن اصلی دچار ایرادات جدی است. ترجمه انگلیسی این اثر ویکوتسکی بسیار به ایده و اندیشه مؤلف ضربه زده است و اگر به منبع اصلی مراجعه شود، مشاهده می‌کنیم که حتی در عنوان کتاب نیز این ایراد به وضوح به چشم می‌خورد و این نکته را تأیید می‌کند که چطور این گونه ترجمه‌ها، مفاهیم را از هم گسسته می‌کند.
این نشست علمی با پرسش و پاسخ اعضای حاضر در جلسه به پایان رسید.

بخش اول سخنرانی دکتر پاکتچی با عنوان «علوم انسانی در ایران: چالش‌ها و راهکارها؛ منظر جهانی به مسئله» را از اینجا بخوانید