بررسی و نقد دوره‌بندی تاریخ فلسفه اسلامی و نقش آن در تحول اندیشه ایرانی-اسلامی

دکتر نجفی: یاد و خاطره قهرمانان امنیت کشور را گرامی می‌‌داریم

در ابتدای جلسه دکتر موسی نجفی، رئیس پژوهشگاه، پس از درود و صلوات بر پیامبر خاتم صلّ ا... علیه و آله و سلّم و اهل بیت معصوم علیهم السلام، شهادت مدافعان امنیت کشور در پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در تجاوز رژیم صهیونیستی و نیروهای فرماندهی انتظامی کشور (فراجا) در حمله تروریستی تفتان را به مقام معظم رهبری (مد ظله العالی)، نیروهای مسلح کشور و ملت ایران تسلیت و تبریک گفت و یاد و خاطره این قهرمانان را گرامی داشت و برای آنان از درگاه خداوند متعال، طلب علو درجات کرد.

رئیس پژوهشگاه با اشاره به اعزام تعدادی از همکاران پژوهشگاه به سفر زیارتی عتبات عالیات در کشور عراق از 25 تا 30 مهرماه 1403، گفت: این سفر تجربه بسیار خوبی برای پژوهشگاه بود و امید است برکات و ثمرات زیارت 6 تن از امامان معصوم (علیهم السلام) در نجف، کربلا، سامرا و کاظمین شامل حال همه اعضای پژوهشگاه شود. وی اظهار امیدواری کرد با برنامه‌ریزی صورت گرفته این توفیق حاصل شود که هر ساله تعدادی از زائران نوبت اولی به این سفر زیارتی اعزام شوند.

دکتر نجفی در ادامه با اشاره به استعفای دکتر حمیدرضا دالوند، رئیس دبیرخانه هیأت ممیزه پژوهشگاه، ضمن قدردانی از زحمات و مساعی ایشان در طول مدت تصدی این مسئولیت، از انتصاب دکتر آزیتا افراشی به این سمت خبر داد و برای ایشان در این سمت، آرزوی توفیق روزافزون کرد.

دکتر دالوند: دبیرخانه هیأت ممیزه در بررسی پرونده‌ها اختیار و استقلال کامل داشت و کمترین دخالتی از سوی رئیس پژوهشگاه در امور مربوط به پرونده‌ها صورت نگرفت

سپس دکتر دالوند گزارشی از فعالیت‌ها و اقدامات صورت گرفته در مدت تصدی مسئولیت ریاست دبیرخانه هیأت ممیزه پژوهشگاه ارائه کرد و ضمن قدردانی و سپاسگزاری از حسن اعتماد ریاست پژوهشگاه گفت: در دوره مدیریتی ریاست جدید پژوهشگاه، دبیرخانه هیأت ممیزه قریب به 100 پرونده درخواست ارتقاء اعضای هیأت علمی پژوهشگاه و سایر مراکز و مؤسساتی را که مسئولیت بررسی پرونده‌های اعضای آنان به پژوهشگاه واگذار شده، بررسی کرده است. وی تأکید کرد: با توجه به اعتمادی که دکتر نجفی داشتند، در بررسی پرونده‌ها کمترین دخالتی صورت نگرفت و دبیرخانه با اختیار و استقلال کاملی که داشت، توانست نسبت به تحقق وظایف و مأموریت‌های خود به نحو  مناسب و شایسته و بدون تضییع حقوق متقاضیان جامه عمل بپوشاند.

اعضای شورا نیز ضمن قدردانی از خدمات و فعالیت‌های دکتر دالوند، انتصاب دکتر آزیتا افراشی به عنوان رئیس دبیرخانه هیأت ممیزه پژوهشگاه را تبریک گفتند و برای آنان در ادامه مسیر فعالیت‌های علمی و اجرایی‌شان، آرزوی توفیق روزافزون کردند.

دکتر مبلغی: از ویژگی‌های تقسیم‌بندی شریف این است که شرق‌شناسانه نیست و معرف رویکردی مبدعانه است

در بخش بعدی جلسه شورا و در ادامه مباحث جلسه گذشته درباره مبانی و شاخص‌های دوره‌بندی‌های تاریخی و اهمیت بررسی و تشریح دوره‌بندی‌های صورت گرفته از تاریخ ایران و اسلام و مبانی و شاخص‌های اصلی آنها، دکتر عبدالمجید مبلغی به تشریح و تبیین دوره‌بندی صورت گرفته درباره تاریخ فلسفه توسط میان محمد شریف در کتاب «تاریخ فلسفه در اسلام» پرداخت و گفت: میان محمد شریف در این کتاب دوره‌بندی ویژه‌ای را برای تفکیک میان مراحل فلسفه اسلامی مطرح می‌کند که شامل 5 دوره است: 1. از سده نخست تا نیمه سده هفتم که دوران شکوفایی فلسفه اسلامی است و از آن ذیل عنوان «قرون اولیه فلسفه اسلامی» یاد می‌کند. 2. از نیمه سده هفتم تا سده هشتم، مصادف با فرو افتادن نهاد خلافت و فتح بغداد توسط هلاکو است. این دوره، دوره سقوط و افول فلسفه اسلامی است. 3. از سده هشتم تا سده دوازدهم که این دوره را دوران شکوفایی فلسفه اسلامی می‌داند و از آن ذیل عنوان «قرون متأخر فلسفه اسلامی» یاد می‌کند. این دوره مصادف با قرون 14 تا 18 میلادی و ظهور سه امپراطوری بزرگ صفوی، گورکانی و عثمانی است. 4. از سده دوازدهم تا نیمه سده سیزدهم که دوره سقوط و افول مجدد فلسفه اسلامی از یکسو و همزمان اوج‌گیری اندیشه جدید در قرون 18 و 19 میلادی در غرب از سوی دیگر است. 5. نیمه سده سیزدهم تا امروز که دوره تجدید حیات فلسفه اسلامی در زمانه معاصر است.

دکتر مبلغی متذکر شد میان محمد شریف تاریخ فلسفه را کانون آگاهی‌ای می‌داند که به همه علوم دیگر می‌رسد و در ادامه به برخی ویژگی‌های دوره‌بندی صورت گرفته در این کتاب پرداخت و گفت: یک ویژگی این تقسیم‌بندی این است که شامل سه دوره شکوفایی فلسفه در اسلام (قرون اولیه، قرون متأخر و دوره تجدید حیات معاصر فلسفه اسلامی) و دو دوره افول (نیم سده پس از فتح بغداد توسط هلاکو، و یک و نیم سده پس از شروع تحولات عصر جدید در غرب) است. به یک معنا دوره افول، معرف وضعیت گذار از شرایط بحران و گویای ظرفیت انتقالی از دوره قبلی شکوفایی به دوره بعدی شکوفایی هستند. این دوره‌ها کوتاه و محدود بوده و از اینرو در این کتاب به اجمال و مختصر به آنها پرداخته شده است، چراکه در طول آنها اندیشه مؤثری رشد نکرده است تا محل بحث جدی و موضوع مطالعه قرار گیرد.

ویژگی دیگر این است که به باور میان محمد شریف، تاریخ فلسفه در اسلام را باید در تعاقب تاریخ اسلام و سوانح مهم و مؤثر در تحولات تاریخی رفته بر مسلمانان دنبال نمود. بر این اساس،  تحولات شگرف رخ داده در تاریخ اسلام، همچون اصل ظهور اسلام، سقوط بغداد توسط هلاکو، غروب امپراطوری‌های سه گانه گورکانی، صفوی و عثمانی که مصادف با توانمند شدن تدریجی اروپائیان بود، چونان چراغ راهنما در دوره‌بندی وی ظاهر شده‌اند و کارکردی مهم در توضیح نحوه و معنای انتقال از اطوار پیشین به اطوار پسین یافته‌اند.

ویژگی سوم تقسیم‌بندی شریف این است که شرق‌شناسانه نیست و معرف رویکردی مبدعانه است که از عقلانیت انتقادی معاصر به شیوه‌ای بوم‌نگرانه بهره برده است. از عقلانیت جدید بهره‌مند است؛ زیرا مطابق با دوره‌بندی وی، برخلاف آنچه در تقسیم‌بندی‌های پیشامدرن (همچون تأملات ابن‌خلدون) رواج داشت، شاهد رویکرد دورانی به تاریخ نیستیم. درواقع تاریخ‌نگاری شریف مبتنی بر رویکردی خطی، و ناشی از لحاظ فلسفه پدیدارنگر بیرونی (و نه روندنگر کیهانی) است. این تقسیم‌بندی حائز وجهی انتقادی است؛ زیرا تحولات فلسفی (و نظام آگاهی شکل‌دهنده به آن) را در ارتباط با مناسبات بیرونی و تحولات تاریخی لحاظ داشته است. شریف در مقدمه کتاب تصریح کرده است که در شیوه تاریخ‌نگاری خود از دوبور سرمشق گرفته است. همچنین این تقسیم‌بندی شرق‌شناسانه نیست، زیرا به رغم بهره‌گیری روش‌شناختی از اندیشه معاصر، نمی‌توان تلاش وی را گرته‌برداری از مضامین فلسفه و اندیشه غرب در رجوع به مضامین فلسفه و اندیشه اسلامی دانست. دکتر مبلغی شاهد این امر را دوره سوم پیشنهادی شریف برای فهم سیر تحول فلسفه اسلامی (که به یک معنا معادل با دوره میانه در تاریخ‌نگاری اروپایی است)، می‌داند که چند سده (و نه یک هزاره) به طول انجامیده و معرف عصر شکوفایی (و نه دوره افول) است.

 سپس اعضای شورای پژوهشی به طرح دیدگاه‌ها و نظرات خود درباره مباحث مطرح شده و دوره‌بندی‌های تاریخی پرداختند. ضرورت نگاه انتقادی به دوره‌بندی‌های تاریخی ارائه شده از سوی غربیان (که مبتنی بر نگاه شرق‌شناسانه است)؛ عدم انطباق کامل دوره‌بندی ارائه شده در کتاب شریف با تاریخ ایران؛ عدم توجه به میراث‌های تمدنی پیشین در دوره‌بندی کتاب «تاریخ فلسفه در اسلام»؛ عدم توجه کافی به فلسفه شیعی و حکمت عملی در این اثر؛ ضرورت تفکیک میان دوره‌بندی تاریخی و بحث تاریخ‌نگاری در مباحث اعضاء؛ اهمیت تحلیل و تبیین پیشینه نظری تقسیم‌بندی‌های رایج تاریخی و... از مهم‌ترین محورهای مورد بحث و تبادل نظر اعضای شورا در این زمینه بود.

بحث و بررسی دو برنامه‌ پژوهشی پیشنهادی اعضای هیأت علمی پژوهشگاه

در بخش پایانی جلسه شورا و با حضور دکتر سیدیاسر جبرائیلی، عضو هیأت علمی پژوهشکده تمدن اسلامی و دکتر سیدمحسن علوی‌پور، عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات سیاسی و روابط بین‌الملل و حقوق، اعضای شورا به بحث و تبادل نظر درباره ابعاد و جوانب مختلف برنامه‌های پژوهشی پیشنهادی آنان پرداختند.

در این بخش ابتدا دکتر علوی‌پور با تبیین و تشریح انواع اندیشه ملی‌گرایی در عصر پهلوی، اهمیت بررسی سیاست‌های عصر پهلوی بر برنامه‌های فرهنگی آن دوره تأکید کرد. همچنین دکتر جبرائیلی با تشریح مقصود خود از اقتصاد مردمی در بیانات رهبران انقلاب اسلامی و اسناد بالادستی همچون سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی و...، بر ضرورت و اهمیت بررسی مؤلفه‌های اقتصاد مردمی و الگوها و سازوکارهای تحقق آن در کشور تأکید کرد.

در این بخش از جلسه، اعضای شورا پس از طرح مسائل از سوی هر یک از مجریان برنامه‌های پژوهشی، به طرح دیدگاه‌ها و مسائل خود در ارتباط با برنامه‌های پژوهشی پیشنهادی آنان پرداختند.