گزارش محور سوم همایش ملی «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران»

مایش ملی «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران: روندها، چالش‌ها و راهکارها»، 21 آذرماه 1402، در چهار محور مختلف و به میزبانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
فرهنگ، رسانه و زیست جهان ایرانی
محور سوم همایش «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران» با موضوع «فرهنگ، رسانه و زیست جهان ایرانی» با ارائه پنج سخنرانی و با مدیریت دکتر معصومه تقی‌زادگان برگزار شد.
نظارت اجتماعی بر استفاده از فناوری نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی
سخنران نخست این بخش دکتر عیرضا دهقان، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران سخنانش را با عنوان «نظارت اجتماعی بر استفاده از فناوری نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی» آغاز کرد و گفت: تحولات اجتماعی موجب تحول در نظارت اجتماعی هم می‌شود و قدرت «عامه‌ها» تحت تأثیر رشد فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطات قرار می‌گیرد داشتن سواد ارتباطی لازم است. از نظر این دانشیار دانشگاه تهران سواد ارتباطی مفهومی بهتر از سواد رسانه است و ناظر به سطوح مختلف اجتماعی است و گونه‌های مختلفی دارد که شامل سواد مدرسه، رسانه‌ای، دیجیتال، عامه و عامه‌هاست.
دکتر دهقان تأکید کرد: ضرورت دارد سیاست‌گذاری ها با توجه به اولویت های نسل‌های مختلف صورت گیرد و با تشریح مثلث آموزش، مهندسی و نظارت اجتماعی یادآور شد، مشکلات و مسائل ارتباطی با راه‎حل ارتباطی حل می‌شوند.
هرمنوتیک نسلی و دلالت‌های آن برای ایران امروز
سخنران دوم دکتر مالک شجاعی‌جشوقانی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی، درباره «هرمنوتیک نسلی و دلالت‌های آن برای ایران امروز» سخن گفت. براساس توضیحات این مدرس دانشگاه، طبق خوانشی مشهور و اروپامحور، رخداد تراژیک و تأمل‌برانگیز محاکمۀ سقراط به‌عنوان «پدر معنوی» فلسفه در 399 سال قبل از میلاد، سرآغازهای این سنت فلسفی را رنگ و دلالت‌های عمیق نسلی و بلکه بین‌نسلی بخشیده است. اینکه یکی از اتهامات اساسی سقراط، فاسد کردن جوانان بود، نشان از جدالی اساسی میان گفتمان فلسفی و پایدیا (تعلیم‌وتربیت) یونانی دارد. قالب عمده آثار برجای‌مانده از افلاطون هم که به گفتۀ وایتهد، کل فلسفه غرب پانوشتی بر فلسفه اوست، ژانر گفت‌وگویی (محاوره‌ای) یعنی گفت‌وگویی میان‌نسلی را اتخاذ کرده است. در قرون‌وسطی، دورۀ اسلامی و فلسفۀ جدید و معاصر هم فلسفه (نه به معنای تکنیکال و مدرسه‌ای آن) مناسباتی با ادب درس و نفس فردی و اجتماعی داشته و به‌طور خاص در فلسفۀ تعلیم‌وتربیت، هرمنوتیک نسلی (نسل‌ها) در مدار درس و بحث و تأمل فلاسفه بوده، هر چند این مناسبات در ادوار و نمونه‌های (پارادایم‌های) مختلف که در بالا آمده، اوج و حضیض داشته است.
دکتر شجاعی ادامه داد: در بین سنت‌های فلسفی معاصر که از قضا ریشه‌های عمیق در سنت یونانی_اسلامی_مسیحی قرون‌وسطایی هم دارد، «سنّت هرمنوتیک» با همۀ تنوعش، به‌نمایندگی چهره‌های کلیدی همچون شلایر ماخر، ویلهلم دیلتای و گادامر و... توجه به دیالکتیک «سنت و معاصرت» را در کانون تأملات فلسفی خود قرار داده است. در این میان، ویلهلم دیلتای با تمهید مقدمات و مباحثی بنیادین در آثاری همچون: ۱- مقدمه بر علوم‌انسانی ۲- هرمنوتیک و مطالعۀ تاریخ ۳- صورت‌بندی جهان تاریخی در علوم‌انسانی ۴- فهم جهان انسانی و شعر و تجربه زیسته و... از نقش‌آفرینی تجارب زیسته تاریخی (تجارب زیسته نسلی و عصری) در شکل‌گیری علوم‌انسانی و فرهنگ و جهان‌بینی سخن گفته است. در کنار تأملات فلاسفه هرمنوتیک همچون دیلتای، ادبیات مطالعات نسلی قابل‌اعتنایی در علوم‌انسانی و اجتماعی و با محوریت تأملات کسانی چون کارل مان‌هایم (متأثر از هگل و دیلتای و مارکس) و اورتگای گاست (فیلسوف اسپانیایی) و مکتب مادرید و به‌ویژه شاگرد گاست، جولیان ماریاس در کتاب «نسل‌ها: روشی تاریخی» و مطالعاتی در علوم اجتماعی ایران پس از تأسیس دانشگاه تهران و به‌ویژه سه دهۀ اخیر (عمدتاً در قالب مطالعات تجربی پیمایشی متأثر از الگوهای جهانی نظیر الگوی رونالد اینگلهارت) شکل‌گرفته است. در گفتمان فلسفی_الاهیاتی و اجتماعی ایرانِ پسامشروطه هم روایت‌هایی سنت‌گرایانه، ایدئولوژیک، تئولوژیک، هرمنوتیک و... از مناسبات و تحولات نسلی نقش‌آفرین بوده‌اند که برای ایران امروز درس‌های سلبی و ایجابی قابل‌اعتنایی دارند.
استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با تشریح پایدیا به عنوان تربیت کودک و بحث صورت‌بندی آداب مختلف نتیجه گرفت که در سیاست‌گذاری کودک و نوجوان باید به کلیت وجودی انسانی آنها توجه کرد و برای برآوره شدن همه حقوق آنها و دست‌یابی به خیر جمعی اقدام کرد.
تفاوت نسلی در استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی
سخنران سوم دکتر یوسف خجیر، عضو هیأت علمی دانشگاه سوره، در سخنرانی خود با عنوان «تفاوت نسلی در استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی» به گزارش یکی از پژوهش‌های خود پرداخت و گفت که پژوهش حاضر درصدد بررسی تفاوت بین والدین و فرزندان (نسل ایکس و زد) در استفاده از پیام‌رسان‌های اجتماعی داخلی و خارجی است. چارچوب نظری پژوهش وی، مدل ارتقاء یافته پذیرش فناوری کالیسیر (2018) بوده و مطالعه‌اش از نوع کمی و روش آن پیمایشی بوده است. جامعۀ آماری این پژوهش، خانوارهای شهر تهران بودند که بر اساس آخرین سرشماری مرکز ملی آمار 3128432 خانوار است که بر اساس فرمول کوکران 352 خانوار انتخاب شدند.
این مدرس دانشگاه توضیحاتی درباره روش انجام پژوهش خود ارائه کرد و شرح داد: یافته‌های این تحقیق حاکی از آن است که تفاوت معناداری بین والدین و فرزندان از نظر استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی و همچنین خارجی وجود دارد، به‌گونه‌ای که والدین بیشتر از فرزندان از پیام‌رسان‌های داخلی و فرزندان بیشتر از والدین از پیام‌رسان‌های خارجی استفاده می‌کنند. میانگین استفاده والدین از پیام‌رسان داخلی 01/4 و پیام‌رسان خارجی 76/2 و میانگین استفاده از فرزندان از پیام‌رسان داخلی 06/2 و پیام‌رسان خارجی 32/4 است. برای والدین مهم‌ترین معیار استفاده از پیام‌رسان داخلی تأثیر اجتماعی و برای فرزندان سهولت مورد انتظار، مهم‌ترین معیار بوده است.
زیست‌جهان، فناوری‌های ارتباطی و دشوارۀ احساس امنیت
چهارمین سخنرانی این بخش از نشست را دکتر محمدسالار کسرایی، عضو هیأت ‌علمی پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی با عنوان «زیست‌جهان، فناوری‌های ارتباطی و دشوارۀ احساس امنیت» ارائه داد. و گفت: زیستن در جهان مدرن باوجود همۀ مواهب آن ناامنی‌های فراوانی را برای بشر ایجاد کرده است.
 این دانشیار پژوهشکده مطالعات اجتماعی سپس به تشریح نظریه هابرماس درباره حوزه عمومی پرداخت که ناامنی را محصول دو فرایند مهم عقلانی‌شدن هرچه بیشتر جهان از یک‌سو و تمایزیابی زیست‌جهان بر اساس مؤلفه‌های ساختاری‌اش می‌داند. وی ادامه داد: بحث‌های آغازین در خصوص جهانی‌شدن به‌گونه‌ای خوش‌بینانه کوچک‌تر شدن حجم دولت‌های ملی، کم‌رنگ‌شدن مرزها، فوران و وفور اطلاعات و نهایتاً شکل‌گیری یک فضای جهانی مبتنی بر آگاهی مشترک/ انسان جهانی (رولاند رابرتسون) را نوید می‌داد. ایده‌های پایان تاریخ و امثال آن هم بر این امواج خوش‌بینی افزودند. برای هابرماس گسترش فضای خرد ارتباطی می‌تواند به وضعیت رهایی‌بخشی انسان کمک کند.
این مدرس دانشگاه توضیح داد: هم‌زمان با ایدۀ رهایی‌بخشی در تناظر با بسط مدرنیته، گسترش فناوری ارتباطات رخ داده که پیامدهایی داشته است. از مجموع 35 شبکه اجتماعی، 20 مورد از آن آمریکاست و از 10 شرکت بزرگ در حوزه اینترنت، تعداد هفت شرکت، آمریکایی و سه شرکت، چینی هستند و این نشان‌گر استبداد غول‌های فناوری است.
دکتر کسرایی در خاتمه سخنانش نتیج‌گیری کرد: گسترش فناوری و بالاخص فناوری‌های ارتباطی در عصر جهانی‌شدن باوجود ایجاد فضاهای بیشتری برای افزایش بیانگری ابناء بشر، نه‌تنها به رهایی‌بخشی بیشتر منجر نشده است، بلکه به استعمار هرچه بیشتر زیست‌جهان توسط دولت‌ها کمک کرده است.
شیوه‌های ارتباطی برای گذر از گسل دینی بین‌نسلی
آخرین سخنران این بخش دکتر بشیر معتمدی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سخنرانی خود را با عنوان «شیوه‌های ارتباطی برای گذر از گسل دینی بین‌نسلی» ایرادکرد. او توضیح داد: یکی از ویژگی‌های جامعۀ ایران را در حال حاضر شکاف نسلی می‌دانند و از جمله شاخص‌هایی که برای این شکاف نام می‌برند، تحولات در حوزه دین‌داری است که تفاوت‌ها و گسل‌های جدی را در میان نسل‌ها نشان می‌دهد.
دکتر معتمدی ادامه داد: شاخص دینداری در این سال‌ها دچار تحول شده و شاخص دینداری در میان نسل جدید کاهش پیدا کرده است. در پژوهش‌های متعدد شکاف نسلی در باورهای دینی و مذهبی دیده شده است. سؤال ما این است با توجه به این وضعیت برای عبور از این فاصله نسلی بین گذشته و حال حاضر چه کارهایی از نظر ارتباطاتی باید انجام داد؟
استادیار پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات پس از توضیح مدل لاسول راهکارهایی برای کاهش و عبور از گسست نسلی ارائه داد تا بتوان دین‌داری را در نسل‌های جدید تثبیت کرد. اولین شیوه ارتباطی، گذر از شیوه ارتباطی عمودی و یک‌طرفه به شیوه ارتباطی افقی و دوطرفه است. دومین شیوه، گذر از ارتباطات شفاهی و کلامی و استفاده از «تصویرسازی مناسب» برای ارائه و انتقال پیام‌های دینی است، چراکه عصر حاضر به «عصر تصویر» شناخته شده است. سومین شیوه، ارائه تصویری رحمانی و مطابق با موازین حقوق بشری از دین در مقابل چهره خشن و ضد حقوق بشر از دین است. چهارم، گذر از دین مبتنی بر «غم و حزن» به دین مبتنی بر «شادی و نشاط» است تا مطلوبیت دین در نسل‌های نو افزایش یابد. پنجم بهره‌گیری از موسیقی و به‌طورکلی هنر برای انتقال مفاهیم دینی است. ششم ارائه تصویری از دینِ هماهنگ و پشتیبان علم و فناوری در مقابل تصویر دینِ ضدعلم و فناوری است. هفتم تأکید بر بُعد «اخلاقی» دین به جای تأکید بیش از حد بر بُعد «مناسکی» دین است. هشتم پیوند دین با سبک زندگی و امور روزمره در مقابل ارائه دینِ انتزاعی و غیرقابل‌دسترس است. نهم رعایت نکات زیبایی‌شناسی توسط متولیان دینی به‌لحاظ پوشش همراه با سعۀ صدر در مواجهه با عامۀ مردم است. دهم پیش‌گرفتن رویکرد ارائه خدمات اجتماعی به عموم توسط متولیان دینی در مقابل تکیه بر قدرت و ِاعمال آن در سطح جامعه است. یازدهم ارائه تصویری آزادی‌خواهانه و مداراگرایانه از دین در مقابل تصویر محدودیت‌گرا، اجباری و ضدآزادی از دین است و دوازدهم توجه به تنوع مخاطبان به لحاظ تحصیلی، سنی، قومی، طبقات اجتماعی و... در ارائۀ پیام‌های دینی است. این امر به‌ویژه در توجه به سطوح مختلف دین‌داری اهمیت دوچندان می‌یابد. سیزدهم ارائه و دفاع عقلانی از دین در مقابل تصویرِ دینِ مبتنی بر خرافات و ضد معقول است و چهاردهم ارائه تصویرِ دینِ حامی محرومان و مظلومان در مقابل دینِ توجیه‌گر و پشتیبانِ صاحبان قدرت و ثروت است. چنانچه توجه شود در همه این موارد با اصلاح رویکردهای ارتباطی مواجه هستیم که رعایت آنها می‌تواند زمینه کاهش و گذر از گسست نسلی در حوزه دین‌داری را فراهم سازد./پایان