گشودن طریق به سمت پژوهش خودآگاه

چهل و چهارمین جلسه شورای پژوهشی پژوهشگاه 4 دی ماه 1402 در سالن اندیشه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. در این جلسه علاوه بر ارائه گزارش دکتر یحیی فوزی، معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه گزارشی از برنامه‌های برگزار شده در هفته پژوهش؛ بحث و تبادل نظر درباره گزارش فعالیت‌ها و برنامه‌های پژوهشکده مطالعات قرآنی؛ سخنرانی دکتر مهدی بنایی جهرمی، مدیر گروه پژوهشی مطالعات میان‌فرهنگی درباره طریقی به سمت پژوهش خودآگاه؛ بیان نکاتی درباره پیشینه ترجمه و جایگاه آن در دوره پیش از اسلام توسط دکتر سیروس نصراله‌زاده، رئیس پژوهشکده زبان‌شناسی، و تنفیذ و تصویب برنامه‌های پژوهشی انفرادی (نوع الف) پیشنهادی اعضای هیأت علمی پژوهشکده‌های مختلف پژوهشگاه و برخی دیگر از طرح‌های پیشنهادی مرتبط با طرح کلان ملی «استعمارشناسی در ایران» از بخش‌های مختلف این جلسه شورا بود.

در ابتدای جلسه دکتر موسی نجفی، رئیس پژوهشگاه، پس از درود و صلوات بر پیامبر خاتم صلّ ا... علیه و آله و سلّم و اهل بیت علیهم السلام و تبریک مناسبت‌های پیش‌رو و ولادت باسعادت حضرت فاطمه زهرا (س) و روز مادر و زن، با اشاره به برگزاری شایسته و در خور شأن مراسم هفته پژوهش با حضور استادان برجسته همچون دکتر رضا داوری اردکانی  در پژوهشگاه گفت: به لطف الهی مراسم هفته پژوهش در پژوهشگاه به شکلی مطلوب برگزار شد؛ به‌ویژه با حضور استاد برجسته دکتر رضا داوری اردکانی، که پژوهشگاه را با حضور خود مفتخر و سخنرانی ارزشمندی همراه با نکاتی بسیار آموزنده درباره پژوهش و دانش داشتند، منجر به غنای هرچه بیشتر برنامه‌های این هفته شد. دکتر نجفی با اشاره به وضعیت بیماری استاد برجسته دیگر علوم انسانی کشور، دکتر کریم مجتهدی، آرزوی سلامتی این استادان برجسته را از درگاه خداوند متعال کرد.

قدردانی از همکاری پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی در برگزاری برنامه‌های پژوهشگاه در هفته پژوهش

سپس دکتر یحیی فوزی، معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی نیز ضمن تبریک ولادت باسعادت حضرت فاطمه زهرا (س) و روز مادر و زن، با قدردانی از همکاری و مشارکت رئیسان پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی و اعضای هیأت علمی پژوهشگاه در برگزاری شایسته و مناسب مراسم هفته پژوهش گفت: مراسم هفته پژوهش با مشارکت جدی پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی مختلف پژوهشگاه همراه بود و سخنرانی‌ها، نشست‌ها، برپایی نمایشگاه‌ها، رونمایی از آثار منتشر شده  و برنامه‌های مختلف و مفیدی به‌ویژه در ارتباط با شعار این هفته که «علوم انسانی و تمدن‌سازی» بود، برگزار شد. دکتر فوزی نیز بر اهمیت حضور استادان برجسته همچون دکتر داوری در پژوهشگاه تأکید و آن را نشانه جایگاه مهم پژوهشگاه در جامعه علمی کشور دانست. معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه همچنین از دکتر سیده زهرا اجاق و همکاران ایشان در پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات به جهت برگزاری شایسته همایش «فرهنگ، رسانه‌ و تحولات نسلی در ایران: روندها، چالش‌ها و راهکارها» قدردانی کرد.

دکتر فوزی با اشاره به مراسم تجلیل از پژوهشگران برگزیده در بخش‌های مختلف گفت: در مراسم هفته پژوهش سال جاری، از پژوهشگران در قالب‌های مختلفی همچون استادان ممتاز؛ پژوهشگران پیشتاز؛ پژوهشگران برگزیده؛ پژوهشگران شایسته تقدیر؛ پژوهشگران فعال در عرصه پژوهش؛ پژوهشگران برگزیده دانشجویی و سردبیران و مدیران اجرایی نشریات برتر قدردانی به عمل آمد. افزایش قدردانی از پژوهشگران در عرصه‌های مختلف موجب تشویق و ایجاد انگیزه در پژوهشگران برای افزایش فعالیت‌هایشان در عرصه‌های مختلف می‌شود و اگر می‌خواهیم علاوه بر انتشار کتاب و مقاله، برای سایر فعالیت‌ها همچون کرسی‌های نظریه‌پردازی و... نیز ارزش و اعتبار قائل شویم، ضرورت دارد زمینه‌ها و انگیزه‌های لازم را نیز در پژوهشگران ایجاد نماییم.

گشودن طریق به سمت پژوهش خودآگاه

در ادامه جلسه شورا، مطابق برنامه‌ریزی مقرر برای سخنرانی کوتاه یکی از رئیسان پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشگاه در زمینه علمی در شورای پژوهشی؛ دکتر مهدی بنایی جهرمی، مدیر گروه پژوهشی مطالعات میان‌فرهنگی، درباره گشودن طریق به سمت پژوهش خودآگاه  به سخنرانی پرداخت. دکتر بنایی با بیان اینکه بحث خود را در سه بخش ارائه خواهد کرد، در بخش نخست به بازاندیشی در پژوهش که شاید راهگشای طریقی به سمت پژوهش خودآگاه باشد پرداخت و ادامه داد: بازاندیشی و خودآگاه شدن پژوهش، حداقل برای تعیین وضعیت و جایگاه پژوهشگاه اهمیت دارد؛ چراکه اگر محلی برای به خودآگاهی رسیدن پژوهش متصور باشیم و اینکه چیستی و چرایی و راه و روش پژوهش تعریف شود، آن پژوهشگاه خواهد بود. وی با اشاره به پرسش مطرح شده در جلسات پیشین پژوهشگاه در زمینه وجه امتیاز پژوهشگاه از دانشگاه تأکید کرد: با طرح این سؤال و بازاندیشی درباره پژوهش، با کوشش برای ارائه پاسخ به آن، در وهله اول پژوهش را به خودآگاهی می‌رسانیم و در مرتبه بعد به این مسأله پاسخ می‌دهیم که پژوهش چیست و صرفاً به دنبال جواب به سؤال طرح شده نیستیم.

مدیر گروه پژوهشی مطالعات میان‌فرهنگی در ادامه به پژوهش نبودن بازاندیشی درباره پژوهش پرداخت و گفت: اگر بخواهیم پژوهش را مورد بازاندیشی قرار دهیم، اولاً باید گفت بازاندیشی درباره پژوهش، پژوهش نیست. بازاندیشی درباب پژوهش، رسوخ به بنیاد پژوهش است و بنیاد پژوهش، پژوهش بنیاد نیست. نمی‌توانیم با خود پژوهش، پژوهش را دریابیم، بلکه به یک دانایی بر فراز پژوهش نیازمندیم، به منظری بر فراز پژوهش نیازمندیم که با استمداد از آن بتوانیم راجع به پژوهش و بنیاد آن بیندیشیم. این منظر بر فراز پژوهش که در اقلیم پژوهش نمی‌گنجد، از برخی مفاهیم برای فهم پژوهش استمداد می‌گیرد که یکی از این مفاهیم، مفهوم خروج است. اولین چیزی که درباره پژوهش درمی‌یابیم این است که پژوهش، خروج از یک وضع است. این وضع مسأله‌مندی، تنگنا و شاید قرین درد باشد. پژوهشگر ابتدا دچار ظلمتی است و دچار یک وضع ناماندنی که باید از آن خروج و گذر کرد. این مفهوم خروج در سنت تفکر غربی، از سقراط تا زمان معاصر، یک جایگاه کانونی دارد. سقراط فلسفه را مشق مرگ می‌دانست و خروج روح از بدن. فلسفه به روح کمک می‌کند تا بتواند از تنگنا و ظلمات تن عبور کند. در افلاطون این سخن در قالب مثال غار مطرح می‌شود. کار متفکر خروج از غار است. درواقع وضع آغازین انسان تراژیک است و باید از ظلمات غار عبور کند تا به روشنای دانایی برسد. ارسطو، چنان‌که ملاصدرا گزارش می‌دهد، فلسفه را خروج از فطرت اول به فطرت ثانی می‌داند. فطرت اول تنگناست و ما دائم کوشش می‌کنیم تا در آن فطرت نخست باقی نمانیم. اولین عبارت کتاب متافیزیک ارسطو این است که آدمیان در سرشت خود خواهان دانایی هستند. این عبارت نشان می‌دهد که انسان، خالی است و نه پُر. آدمی در پرتو روشنایی تام نیست و دچار ظلمت است و جویای خروج از این ظلمت.

دکتر بنایی سپس همین موضوع را در فیلسوفان دوره جدید همچون دکارت، کانت و هگل مطرح کرد و ادامه داد: در دوره جدید، دکارت دچار ظلمت شک است و تمام تلاشش برای خروج از این شک قرار می‌گیرد. شک دکارتی را می‌توان به بیانی، شب قدر دوره مدرن توصیف کرد، تاریکی ای است که از دل آن تمام مقدرات دوره جدید بیرون می‌آید. درواقع اگر کسی بخواهد نسبت به جهان مدرن خودآگاهی یابد، یکی از گرانیگاه‌های اندیشه او، تأمل در شک دکارتی می‌تواند باشد. به هر تقدیر، شک دکارتی تلاش برای خروج و رهایی از ظلمت است. پس از دکارت، کانت عبارت مهمی دارد که گفته شده است چکیده نقدهای اوست: منورالفکری خروج از صغارت و مهجوریت است. مهجوریت نزد کانت این است که آدمی بخواهد به غیر خود تکیه کند. در هر جا انسان به غیر خود تکیه کند، در صغارت قرار گرفته است. فلسفه کانت بیانگر اعطای ولایتمداری انسان به خود انسان است. هگل نیز معتقد است که دوره وی، دوره‌ای است که این خروج روی داده است.

این پژوهشگر فلسفه در ادامه تأکید کرد که پژوهش نیز نوعی خروج است اما هیچ‌یک از خروج‌های ذکر شده نیست، چراکه خروج‌های یاد شده، خروجی از یک عرصه به عرصه‌ای دیگر در عالم بود. پژوهش خروجی نازل‌تر است و تفکر اولی است نه ثانی، با مسأله مواجه است و نه امور کلان و بزرگ. دکتر بنایی به خروجی دیگر و بنیادی‌تر اشاره کرد و گفت: خروجی نیز در سنت اسلامی مطرح است که آن نیز خروج از ظلمات است ولی نه به واسطه عقل خودبنیاد و آدمی، بلکه به واسطه خداوند روی می‌دهد. این خروج نه تنها کار هر کسی نیست، بلکه کار هیچ کسی نیست، کار خداوند است و در تاریخ غرب، انسان از آن بیگانه می‌شود و ما وارثان این بیگانگی هستیم.

وی با بیان خاتمه این بخش از صحبت‌های خود، اظهار امیدواری کرد ادامه مباحث خود را در جلسات بعدی شورا طرح و از دیدگاه‌های اعضای شورا بهره‌مند گردد.

پیشینه ترجمه و جایگاه آن در دوره پیش از اسلام

در ادامه جلسه، دکتر سیروس نصراله‌زاده، رئیس پژوهشکده زبان‌شناسی، به بیان نکاتی درباره پیشینه ترجمه در تاریخ ایران به‌ویژه در دوره پیش از اسلام معطوف به سخنرانی دکتر سید مصطفی شهرآئینی، درباره نقش ترجمه در تمدن اسلامی پرداخت. دکتر نصراله‌زاده با اشاره به مغفول ماندن مباحث مرتبط با ترجمه در ایران در سخنرانی دکتر شهرآئینی گفت: ترجمه در دوره ایران باستان و پیش از اسلام نیز جایگاهی مهم در حوزه‌های مختلف داشته است و هنگامی که به دوره اسلامی می‌رسد پیوستگی و تداوم آن حفظ می‌شود. وی از ترجمه آثار یا بخش‌هایی از آثار برجسته و مهم در دوره پیش از اسلام در زمان هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و... یاد کرد. دکتر نصراله‌زاده نقش ایرانیان سریانی‌زبان در ترجمه آثار مختلف و شکل‌گیری جندی‌شاپور را به‌عنوان نمونه‌هایی عنوان کرد که در کنار ترجمه آثار منطقی و فلسفی ارسطو به فارسی و سپس به عربی، منجر به آشنایی مسلمانان و جهان اسلام با آثار یونانی از مسیر ترجمه‌های سریانی شد. ترجمه زبور داود به فارسی میانه، ادبیات غنی ختنیان و اهمیت و جایگاه توجه به معنای حقیقی در ترجمه آنان، برگزیدن معادل‌های دقیق برای اصطلاحات فلسفی و... نشان‌گر جایگاه و اهمیت ترجمه تا دوره اسلامی بوده است.

تنفیذ و تصویب برنامه‌های پژوهشی پیشنهادی اعضای هیأت علمی پژوهشگاه

سپس دکتر مهدی معین‌زاده، مدیر پژوهشی پژوهشگاه، عنوان و مجری یک برنامه‌ پژوهشی انفرادی (نوع الف) پیشنهادی اعضای هیأت علمی از پژوهشکده فلسفه و دو برنامه پژوهشی پیشنهادی اعضای هیأت علمی پژوهشگاه مرتبط با طرح کلان ملی «استعمارشناسی در ایران»را قرائت و اعضای شورا با تصویب و تنفیذ برنامه‌های پژوهشی پیشنهاد شده موافقت کردند.

بازنگری در آیین‌نامه کاربردی‌سازی و دعوت از اعضای هیأت علمی برای شرکت در نشست‌های مرتبط با این موضوع

در بخش دیگری از جلسه شورا، دکتر فرانک جهانگرد، مدیر نوآوری و کاربردی‌سازی پژوهش‌های علوم انسانی پژوهشگاه ضمن دعوت از اعضای شورا و اعضای هیأت علمی پژوهشگاه برای حضور در نشست « کاربردی‌سازی علوم انسانی؛ چرا و چگونه؟ (مبنای انتخاب موضوع در پژوهش‌‌های علوم انسانی)» که روز سه‌شنبه مورخ 5 دی ماه از ساعت 10 الی 12 در سالن ادب پژوهشگاه و کارگاره دانش‌افزایی با عنوان  «دانشگاه نسل چهارم؛ تبیین ضرورت اجرای طرح‌های پژوهشی کارفرمایی و استفاده از فرصت مطالعاتی» که روز دوشنبه مورخ 11 دی‌ماه از ساعت 10 الی 13 در تالار تمدن پژوهشگاه برگزار خواهند شد، گفت: با توجه به تصویب آیین‌نامه کاربردی‌سازی پژوهشگاه در سال 99 و مسائل و چالش‌های مختلف مرتبط با انجام طرح‌های کارفرمایی برای اعضای هیأت علمی علوم انسانی و نیز مباحث صورت گرفته درخصوص فهرست ناشران مورد تأیید جهت انتشار آثار اعضای هیأت علمی و فرایندهای مرتبط با قراردادهای کارفرمایی این حوزه؛ ضرورت داشت این آیین‌نامه به‌روزرسانی و مورد بازبینی قرار گیرد. این فرایند در دستور کار این مدیریت قرار گرفته و امید است با مشارکت اعضای شورا و نیز اعضای هیأت علمی در نشست‌های یادشده و دریافت نظرات و پیشنهادهای آنان، زمینه بازبینی هرچه دقیق‌تر این آیین‌نامه فراهم آید.

ادامه بررسی فعالیت‌های تفصیلی پژوهشکده مطالعات قرآنی

بخش پایانی جلسه، به ادامه بررسی فعالیت‌های تفصیلی پژوهشکده مطالعات قرآنی در ارتباط با اولویت‌های پژوهشی اختصاص داشت. در این بخش دکتر سید محمدهادی گرامی، رئیس پژوهشکده مطالعات قرآنی به تشریح بازبینی صورت گرفته در برنامه‌ها و فعالیت‌های آتی این پژوهشکده در ارتباط با اولویت‌های پژوهشی و بیان تمایز فعالیت‌های پژوهشکده مطالعات قرآنی با برنامه‌های الهیات در دانشگاه‌ها و حوزه پرداخت.

دکتر گرامی با اشاره به نکات مطرح شده از سوی اعضای شورا در جلسه پیشین در ارتباط با فعالیت‌های این پژوهشکده و جمع‌بندی آنها ادامه داد: با توجه به مباحث صورت گرفته، می‌توان فعالیت‌های پژوهشکده را ذیل شش محور از محورهای اولویت‌های پژوهشی جدید پژوهشگاه شامل: بررسی و بازخوانی تراث اسلامی؛ مطالعات قرآنی؛ امام‌شناسی؛ مناسبات سیره‌پژوهی و علوم انسانی (با تأکید بر ماهیت کلان مطالعات اسلامی)؛ مطالعات غرب‌شناسی ایرانی و نقد شرق‌شناسی؛ و سیر تحول دانش در ایران احصاء و دسته‌بندی کرد. وی تأکید کرد: در تدوین برنامه‌های آتی و آینده‌نگرانه این پژوهشکده تلاش می‌شود تا به محورهایی از مباحث اصلی و کانونی که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته، پرداخته شود و زمینه‌های نقش‌آفرینی هرچه بیشتر این پژوهشکده در زمینه‌های مختلف مرتبط با علوم قرآنی به‌ویژه در ارتباط با مطالعات قرآنی نوین؛ بهره‌گیری از رویکردها‌ی میان‌رشته‌ای و ارتباط میان قرآن و علوم انسانی فراهم گردد.

رئیس پژوهشکده مطالعات قرآنی با اشاره به تمایز رویکردها و فعالیت‌های این پژوهشکده با مراکز مشابه در دانشگاه‌ها و حوزه ادامه داد: در تدوین برنامه‌ها و فعالیت‌های اعضای مرکز تلاش شده است ضمن پرهیز از موازی‌کاری، بر انجام فعالیت‌های نوآورانه متمرکز شویم و با نگاهی مسأله‌محور  و بهره‌گیری از رویکردهای میان‌رشته‌ای به مسائل و موضوعات بنیادین و مورد نیاز جامعه و کشور در زمینه مطالعات قرآنی، بپردازیم.

سپس اعضای شورای پژوهشی به طرح دیدگاه‌ها و نظرات خود در ارتباط با مسائل مختلف مطرح شده پرداختند. نقش شرق‌‌شناسان و نقد و بررسی تأثیر آن در روند مطالعات قرآنی، تمایز فعالیت‌ها و برناهمه‌های پژوهشکده با برنامه‌های دانشگاه‌ها و حوزه و احصاء آثار منتشر شده نوین در زمینه مطالعات قرآنی برای برنامه‌ریزی دقیق‌تر برای فعالیت‌های آتی پژوهشکده مطالعات قرآن از مهم‌ترین محورهای اساسی و مورد تأکید اعضای شورای پژوهشی بود. ضرورت توجه به تمایز تفاوت تأویل و تفسیر در مطالعات قرآنی و مسائل مطرح در این حوزه؛ اهمیت نگاه‌های جدید در بررسی مسائل علوم قرآنی؛ اهمیت و جایگاه برجسته بودن ترویج قرآن‌پژوهی در فعالیت‌های پژوهشکده؛ اهمیت و لزوم برجسته ساختن نسبت علوم انسانی با قرآن و افشای پیوند روش‌شناسی علوم انسانی با مهجوریت قرآن؛ اهمیت انجام طرح‌های میان‌رشته‌ای در زمینه مطالعات قرآنی با شکل‌گیری حلقه‌های پژوهشی و.... از دیگر محورهای مورد بحث و تبادل نظر اعضای شورای پژوهشی در این بخش بود.