ترجمه کتاب منهج ابن قتیبة فی تأویل مشکل القرآن و تأثیره فی الدراسات القرآنیة فادی‌بن‌محمود الریاحنه
شناخت و شناساندن عالمان اثرگذار در عرصه‌های مختلف علمی امری بایسته و ضرورتی انکارناپذیر است؛ زیرا یکی از شاخصه‌های تعالی و بالندگی یک فرهنگ، چندوچون حضور مفاخر در ساحت‌های مختلف علمی و آفرینش آثار آنهاست.
عبدالله‌بن‌قتیبه از چهره‌های نام‌آشنا در زمینه‌های متعدد علوم اسلامی با آثاری گران‌سنگ در سدۀ سوم هجری است که شهرت غالبش در عرصـۀعلوم ادبی و زبانی است؛ بااین‌حال، آثار قرآنی او و قدمت آنها، قرآن پژوهان را به بررسی ویژگی‌های این آثار به لحاظ سبک و روش واداشته است تا افزون بر معرفی ظرفیت‌های گسترده و عمیق علمی او به جامعۀعلمی، زمینـۀ بهره‌گیری مناسب از این ذخایر فراهم گردد.
به رغم نگارش مقالاتی به زبان فارسی دربارۀ ابعاد مختلف شخصیت علمی ابن‌قتیبه، اما درخصوص آراء قرآنی او به‌ویژه روش وی در کتابتأویل مشکل القرآنو میزان اثربخشی این کتاب بر مطالعات قرآنی به زبان فارسی اثر قابل‌توجهی وجود ندارد؛ بنابراین این ترجمه گامی است کوتاه در راهی با مقصدی بلند و برفراز.
آنچه کتاب منهج ابن‌قتیبه فی تأویل مشکل القرآن و أثره فی الدراسات القرآنیة، اثر فادی‌بن‌محمود الریاحنه را شایسته توجه کرده است، تمرکزنویسنده بر «روش شناسی» و بحث و بررسی روش ابن‌قتیبه در دو اثر مهم قرآنی اوست. هرچند عنوان کتاب روش ابن‌قتیبه در تأویل مشکل القرآن است؛ اما ریاحنه در عمل با تتبعی فراگیر و گسترده در دیگر آثار ابن‌قتیبه این شأن علمی و برخی دیگر از لایه‌های حیات او را نیز کاویده است، همان‌گونه که شماری دیگر از آثار او را نیز معرفی و به تناسب استفاده کرده است. درواقع، ریاحنه با محور قراردادن آثار قرآنی ابن‌قتیبه کوشیده است، سطحی از دانش او را برجسته سازد که به زعم او مغفول واقع شده است.
فادی محمودبن‌ریاحنه با هدف تبیین روش‌شناسی و استراتژی کلی و منطق پروژۀ تفسیری ابن‌قتیبه کوشیده است، روش‌ها، مبانی و اصول تفسیری وی را از کتاب تأویل مشکل القرآن و تفسیر غریب القرآن او استخراج کرده و متتبّعانه به دیگر آثار وی که جسته‌و‌گریخته به نکات قرآنی اشارتی داشته نیز مراجعه کند. برای رسیدن به این هدف، طیّ دو بخش، نقش قرآنی ابن‌قتیبه مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. در بخش نخست آن، «روش شناسی» او را در سه فصل مورد بحث و بررسی قرار داده است.
در بحث نخست از فصل اول، از روش ابن‌قتیبه در انتخاب منابع لغت و قرائات در تفسیر قرآن کریم سخن رفته است. افزون بر این که با ارزیابی این منابع به لحاظ ارزش علمی گام بلندی در معرفی این منابع برداشته شده است. آن‌گاه به بحث از روش نقل از این منابع پرداخته و سرانجام با اشاره به برخی نقدهای ابن‌قتیبه بر این منابع این بحث را به پایان برده است. در بحث دوم، شیوۀ ابن‌قتیبه در استشهاد به شواهد به‌کار رفته در تفسیر آیات قرآن کریم، سنت، سخنان صحابه و تابعین و در نهایت اشعار عربی تبیین شده است.
در بحث پایانی این فصل، به تبیین روش عمومی او در تفسیر، مثل: روش او در ترتیب آیات وسور، شرح تفصیلی آیات، اشاره به تعدد معانی یک واژه و سرانجام، بیان تناسب میان آیات و سور پرداخته است.
در فصل دوم، اعلام شده است که ضمن بحث از برخی عناوین علوم قرآنی؛ مثل: اعجاز قرآن، مشکل قرآن، حروف مقطعه، اسباب نزول، حروف سبعه، قرائات و معرّبات، روش ابن‌قتیبه در این مباحث بررسی خواهد شد؛ اما در مطالب آمده ذیل این عناوین، هیچ توضیحی دربارۀ «روش شناسی» آنها مشاهده نمی‌شود.
در فصل سوم، ریاحنه ذیل عنوان «ابن‌قتیبه وزبان قرآن»، به تبیین روش او در واکاوی واژههای قرآنی پرداخته است، آن‌گاه در بیان موضع او در مقولاتی چون ترادف، مشترک لفظی و اضداد به روش او نیز اشاراتی کرده است.
درواقع، ریاحنه در این کتاب افزون بر تبیین «شخصیت علمی» ابن‌قتیبه و معرفی نقاط قوت و ضعف او، بیان دیدگاه او دربارۀ «تفسیر‌به‌رأی» و «موافقت یا مخالفت با آراء پیشینیان»، کوشیده است با مطالعۀ نقادانه و موشکافانۀ کتابهای مرتبط با موضوع پژوهش ـ تفسیر غریب القرآن و تأویل مشکل القرآن ـ و درنگ در جزئیات آنها، روش تفسیری او را تبیین کند تا زمینۀ ترسیم و تدقیق قواعد و اصول تفسیری او را فراهم آورد.
نظر شما :