خلاصه طرح پژوهشی دکتر رمضان رضایی «تحلیل سبک شناسی لایه ای آیات دعا در قرآن کریم (پانزده جزء اول)»

همواره در طول تاریخ حیات بشر، دعا یکی از نیازهای اساسی و مایه آرامش روحی وی بوده و عمیق ترین مفاهیم عرفانی را در ورای خود دارد. به جرأت می توان گفت که نقش دعا در تربیت انسان کمتر از نقش وحی و کتب آسمانی نبوده است. بی جهت نیست که از آن به عنوان یکی از مهمترین آموزه های دینی نام برده شده است، همچنین بهترین ابزار پیوند مخلوق با خالق خویش است که می تواند او را در مسیر هدایت الهی قرار داده و به عطایای او امیدوار سازد. از آنجا که تربیت معنوی انسان، بر پایه هایی همچون شناخت صحیح، انتخاب و عمل درست استوار است، قرآن الگوی صحیح دعا کردن و نحوه خواستن را ارائه کرده و انسان را به شناختی صحیح از حقیقت خود، خدا و دعا رهنمون ساخته است. امروزه بررسی دقیق و علمی چنین مباحثی با شیوه های علمی جدید میسر شده است. یکی از این شیوه ها سبک شناسی می باشد. رویکردهای نوین سبک شناسانه این قلمرو را از سبک شناسی سنتی متمایز ساخته است. سبک شناسان به تقسیم بندی جدیدی از سبک پرداخته و آن را به دو شاخه نظری و عملی محدود کرده اند. در بررسی سبک شناسی نظری بیست و سه رویکرد در چهار قلمرو سنتی، زبان شناسی، فرهنگی و اجتماعی و در سبک شناسی عملی لایه های پنج گانه را معرفی نموده اند که عبارتند از: لایه های آوایی، بلاغی، نحوی، واژگانی و فکری. وقتی سبک در این پنج لایه بررسی می شود، مشخصه های برجسته سبک و نقش و ارزش آن ها در هر لایه جداگانه مشخص می شود. در سبک شناسی لایه ای به تحلیل و بررسی شاخص های یک متن از جهت گزینش کلمات و ساخت و زیرساخت عبارات می پردازد. وجود عناصر سبک ساز در لایه نحوی در ارکان جمله، نشانگر اندیشه حاکم بر متن است. در این لایه سبکی، پیوندِ سبک و اندیشه بواسطه مولفه های نحوی همچون نظم نشاندار (تقدیم و تأخیر، حذف، التفات) و ساختمان جمله (طول جمله، پیوند جمله) مورد توجه قرار می گیرد و هر کدام از این مولفه ها متناسب با فضای حاکم بر آیات دعا، به یکی از مضامین اجتماعی، اخلاقی، تربیتی، آفرینش عالم و...، ارتباط پیدا می کند و معانی مختلفی، همچون هشدار، انذار، توبیخ، راهنمایی، توجه و اهتمام را بیان می کند. بخشی از یافته های این پژوهش بیانگر آن است که قسمت عمده جملات در آیات دعا را جمله های فعلیه تشکیل می دهند و این به مضمون تجددپذیر جملات فعلیه برمی گردد که اشاره به افعال مومنان و غیر مومنان از امور تجددپذیر و غیر ثابت دارد. جمله خبریه به عنوان یک عنصر سبک ساز در آیات دعا برجستگی خاصی دارد و قابل توجه است. دلیل این امر، بسامد بالای آن نسبت به جمله انشائیه است. جمله خبریه در اقسام مختلف آن در آیات دعا سیطره دارد؛ حال چه جمله اسمیه باشد و یا جمله فعلیه و چه مثبت باشد و چه منفی. آیات دعا به طور کلی از قطعیت بالایی برخوردارند. کار بست زیاد قیدهای تاکیدی،ن)، افعال مربوط به عقیده و یقین، و صفت های ارزش گذار (عزیز، حکیم، عذاب ألیم، خاسرین...) هر کدام در ترهیب و انذار و ترغیب مخاطب سهیم می باشند. صدای نحوی غالب در آیات دعا، صدای فعال است. جملات معلوم و فعل های متعدی، بیشترین کاربرد و بسامد را در مقایسه با فعل های مجهول و... در آیات دعا دارند. همپایگی موجود در آیات دعا، با بهره گیری از انواع موسیقی و همچنین صور خیال باعث زیباتر شدن و منسجم تر شدن کلام شده است؛ بنابراین در آیات، شاهد همراهیِ همپایگی موسیقایی و بلاغی با همپایگی ترکیبی هستیم؛ در این راستا همپایگی موسیقایی سهم بسیار بالاتری نسبت به همپایگی بلاغی دارد، به گونه ای که اکثر قریب به اتفاق ساخت های همپایه، با یک یا چند نوع از صنایع بدیعی همراه هستند. تقدیم و تأخیر، حذف برخی از اجزای جمله و توازن نحوی برخی آیات منجر به زیبایی های بی بدیل می شود و اهداف آیات را در ذهن مخاطب بیشتر می نشاند.