سخنرانی دکتر یحیی فوزی در همایش بین‌المللی تفسیر اجتماعی قرآن کریم در جهان اسلام

باسلام واحترام به شرکت کنندگان محترم  وتشکر از  پژوهشکده مطالعات  قرانی  پژوهشگاه علوم انسانی, وریاست محترم آن، انجمن علمی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی ، معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی و مدیران  محترم علمی واجرائی این همایش  و سایر دانشگاه‌ها مراکز علمی واجرائی که  دربرگزاری این همایش مشارکت داشته اند.و  بسیار خوشوقتم از اینکه  توفیق شرکت  وسخنرانی در افتتاحیه دراین همایش وزین را پیدا کرده‌ام .

  این همایش بین المللی فرصت مناسبی برای پرداختن به یک  مبحث بنیادین دراندیشه بیداری اسلامی وانقلاب اسلامی ایران یعنی  بررسی ظرفیت ها وچالش های   تفسیر اجتماعی قرآن کریم در جهان اسلام در وهمچنین بازشناسی مسیر طی شده توسط این مفسران ونتایج ودستاوردها وچالش  وآسیب شناسی های آن می باشد  واینجانب نیز مطالب  مختصری را  با عنوان  "دستاوردهای تفسیر اجتماعی قرآن کریم برای جهان اسلام  وچالشها" مطرح می کنم

اصولا  مبتنی بر تاکید قران بر تدبر وتعقل ،درطول تاریخ مفسران مسلمان با رویکردهای مختلف به تفسیر کلام الهی وقران پرداخته اند   اما در سده چهاردهم و پانزدهم قمری، رویکرد جدیدی دربین مفسران رایج شد  که می توان آن را رویکردتفسیری  اجتماعی  از قران دانست. این رویکرد  که بتدریج درجهان اسلام گسترش یافت  ،پیامدهای گسترده وعمیقی از خود در تفکر وتحولات جوامع اسلامی بجای گذارد. .این نهضت تفسیری  تحت تاثیر شرائط ونیازهای این مقطع تاریخی تلاش کرد تا با بازتفسیر آموزه های قرانی  معطوف به نیازهای جوامع اسلامی ، تبیین جامعی از قران برای زندگی مطلوب را ارائه دهد وراهکارهای برون رفت جوامع اسلامی از مشکلات را از درون قران جستجو کند. اولین گام مؤثر در این زمینه از سوی سید جمال‌الدین اسدآبادی (1254ـ1314ق) و شاگردش شیخ محمد عبده (1266ـ1326ق) برداشته شد وسپس توسط مفسران دیگر درجهان اسلام دنبال شد.  این مفسران  مسلمان  با رویکردی حداکثرگرایانه    به  دین و تاکید بر توانمندی اسلام درتامین سعادت دنیوی واخروی   ،تلاش‌های فراوانی را  برای ارایه تفسیرهای جدید قرآنی برای مخاطبان، ارائه کردند آموزه‌های دینی را در متن زندگی مردم قرار دهند و در سایه آن زندگی اجتماعی و سیاسی ـ فرهنگی دیگری را برای مسلمانان ارایه می‌داد.. و با آنچه باعث انحطاط و عقب‌ماندگی آنان گشته مبارزه کنندوزمینه  تحول ذهنی مسلمانان را از دیدگاه فردی  وآخرت گرائی صرف به دین به دیدگاه اجتماعی و ارایه راه حل مشکلات مادی و معنوی مسلمانان و  ودرنهایت تغییر وضعیت  جوامع اسلامی درمسیر مطلوب را فراهم آورند.  

این نهضت تفسیری دستاوردهای مهی را بدنبال داشته است اولین دستاورد مهم آن  ارائه تفسیری عمومی تر وقابل فهم تر و برای توده های مسلمان وباز تفسیر آیات قران معطوف به مشکلات وچالش های اجتماعی وسیاسی بود که تلاش می کرد تا  ارتباط مسلمان را با قران درراستای تغییرات اجتماعی مطلوب تقویت کند. دراین راستا   پیراستن اسلام از خرافه و عقایدِ سخیف و غلوآمیز ، تاویل آیات مربوط به امور خارق العاده ، پرهیز از مبهمات ونقد اسرائیلیات وتلاش برای نشان دادن همسویی آیات قران با علم وعقل  وتوجه به فلسفه احکام وحقوق زنان  بود

ودستاورد دیگر آن برجسته سازی ابعاد  سیاسی اجتماعی اسلام  ، تاکید بر رابطه دین وسیاست و ضرورت  تاسیس   حکومت بر اساس دین و اجرای قوانین شریعت  معطوف به آموزه های دینی  و مواردی از این قبیل دراین آثار مطرح گردید .    که این مباحث نقش مهمی در باز تفسیر اندیشه های اسلامی وشکل گیری اندیشه سیاسی معطوف به تاسیس حکومت  دربین  جنبش های اسلامی و شیعی  وهمچنین  شکل گیری ایدئولوژی انقلاب  اسلامی ایران داشت.   

دستاورد دیگر این نهضت تفسیری تاثیر گذاری  بر  اندیشه  پیشرفت وبالتبع آن بر سیاستگذاری ها  دراین حوزه وهمچنین شیوه مواجهه با تمدن جدید و تجدد  بود  . بطوریکه سیاست گذاری درخصوص پیشرفت کشور بشدت تحت تاثیر این تفاسیر قرارداشته است.  اصولا دو رویکرد دراین تفاسیر مطرح ا ست  که الزامات این دونوع رویکرد در جوامع اسلامی وبخصوص درایران امروز از اهمیت خاص برخوردار است   برخی  با محور یت علم  وتمدن موجود  به تفسیر اجتماعی از اسلام پرداخته اند  و تلاش می‌کندبا پیشینه ودانش اجتماعی جدید ،   تفسیری از آیات قرانی ارائه دهند که هماهنگی لازم را با نظریه‌هایی که در علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی مطرح شده، داشته باشند نظریه‌هایی را در زمینه مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و حقوقی و کیفیت زندگی ارایه می‌دهد که عمدتا تایید کنند حمایت دین از تمدن معاصر و پیشرفت جوامع دراین راستا است که این رویکرد را می توان بنیان تجددگرایان دینی  درجامعه ایران دانست. .
اما بخشی دیگر از این مفسران فارغ از وضعیت موجود به ، دنبال کشف   قوانین و احکام اجتماعی مستنبط از قرآن  وارائه نظریات بدیل تمدنی مستخرج از آموزه های قرانی می باشند براین اساس  مفسر اجتماعی از یکسو  بدنبال  فهم جدیدی از انسان ونیازهای واقعی وفطی وی و  قوانین و احکام و سنن حاکم بر رفتار فرد وجامعه  مبتنی بر کلام وحی است   واز سوی دیگربه دنبال کشف وارائه نظریه‌هایی برای زندگی سیاسی اجتماعی وسبک زندگی او مبتنی بر این آموزه های دینی می باشد . که این رویکرد بنیان نظری اندیشمندان مسلمانی را تشکیل می دهد که از نوعی الگوی بدیل درپیشرفت جوامع اسلامی  دفاع می کنند .که  خود دارای طیفی از دیدگاه ها براساس تفاسیر مختلف می باشند. 

اما درکنار این دستاوردها باید گفت که بنیان  بخشی  از چالشها واختلافات  در بین جریانات اسلامی  در جهان اسلام  نیز در  تفاوت در تفسیرهای اجتماعی سیاسی  متفاوت از آموزه های قرانی  توسط این مفسران  ریشه دارد.بحث نوع تفسیر از توحید ، حاکمیت الهی   ، مالکیت الهی ،خلافت انسان ، قوانین شریعت،  عدالت ، استکبار واستضعاف ،اصالت صلح ویا جنگ  امر به معروف ،شورا ،  بحث علم ودین  وعقل ودین  و الگوهای پیشرفت ، ومباحث بسیاری با این نوع تفاسیر پیوند وثیقی دارد.  بطوریکه طیفی از جریانات اسلامی نوگرا ، اصلاح طلب و رادیکال  با رویکردهای مختلف تحت تاثیر این تفاسیر اقدامات  وتفکرات خود را مطرح می سازند ولذا  نگاهی دوباره به این  نهضت تفسیری با رویکردی آسیب شناسانه مبتنی بر شناخت ظرفیت ها وچالش ها  از اهمیت خاص برای آینده جنبش بیداری اسلامی درجهان اسلام وبصورت خاص برای  ایران اسلامی برخوردار است. که صاحبنظران ومحققان فرهیخته دراین همایش به آن خواهند  پرداخت  واین همایش  ضمن تجمیع  ارائه آخرین یافته های پژوهشی، می تواند  زمینه ساز پژوهشها وافق های جدید دراین مسیر باشد.