خلاصه گزارش طرح پژوهشی «تلقی نخبگان از عدالت اجتماعی در دوران مشروطه»

طرح پژوهشی «تلقی نخبگان (سنتی – غیر سنتی) از عدالت اجتماعی در دوران مشروطه» در سال 1400 توسط سرکار خانم دکتر سمیه توحیدلو عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات اجتماعی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به اتمام رسید.

گزارش حاضر درباره دوبخش از فاز اول طرحی کلی‌تر با عنوان «تلقی از عدالت اجتماعی مسئله معاصر توسعه در ایران» است که ماحصل چندسال فعالیت روی متون دوران مشروطه بوده است.

مسئله عدالت اجتماعی از موضوعات و مسائل امروزین ایران است که برای گذر از آن نیاز به فهم بهتر و تعریف گسترده‌تر از آن وجود دارد. علیرغم تکثر نظری و استفاده زیاد از این مفهوم گاهی معنای دقیقی از آن مستفاد نمی‌شود. گاهی برای فهم دقیق‌تر مسئله امروز نیاز به رجوع به تاریخ خواهیم داشت. در این طرح تلاش شده به جهت فهم بهتر عدالت به دوران مشروطه رجوع نماییم. دوران مشروطه را دوران گذار و یا شکل‌گیری نهادهای مدرن عدالت نامیده‌اند. درهم کنش مفاهیم سنتی و مدرن؛ و شکل‌گیری مجلس مشروطه خود می‌تواند زمینه پیدایش عدالت اجتماعی در معنای مدرن را که تا به امروز امتداد داشته نشان دهد.

به جهت این بررسی در قدم اول می‌بایست معنای نظری عدالت مستفاد می‌شد. بررسی انواع طبقه‌بندی‌ها از عدالت و کنار هم قرار دادن نگاه مدرن و سنتی از عدالت به لحاظ نظری در دستور کار قرار گرفت.در این پژوهش برای تعریف عدالت در نگاه مدرن از کانت و رالز بهره برده شده است.  با توجه به اینکه به دنبال «تاریخ مفهوم عدالت» بوده‌ایم، تلاش شد دایره‌های معنایی عدالت و پادمفاهیم از بستر همین نظریات حاصل شود. با توجه به کمتر شناخته شده بودن روش تاریخ مفهومی، درباره روش و نوع نگاه کوزلک توضیحات مبسوطی ارائه شده است.

در ادامه بررسی کارهای موجود و نقد و ارزیابی آن‌ها از اهمیت برخوردار بود، چرا که در سنت مطالعات تاریخی موضوع امتناع تفکر، یا دوگانه سازی از تعاریف و معناها رایج گشته و همین امر مانع از پیدایش تعاریف جدید و طیف‌های موجود از موضوع شده است. از منظری انتقادی بسیاری از کسانی که درباب مشروطه و عدالت اندیشیده‌اند از جمله محمد علی کاتوزیان، سید جواد طباطبایی، داود فیرحی، آبراهامیان، جان فوران، زرگری‌نژاد، ونسا مارتین و ژانت آفاری مورد مطالعه قرار گرفتند. از طرفی مطالعات تاریخی مشابه از جمله کارهایی درباب حقوق غیر مسلمانان، جدال‌های مفهومی درباره عدالت‌خواهی، انکشاف سوسیال دموکراسی و الگوهای عدالت طلبی و ... از نظر گذرانده شد.

در ادامه به جهت بررسی درزمانی تلاش شد معانی‌ای از عدالت که از پیش از مشروطه رایج بوده (بیش از پنجاه سال پیش از مشروطه) تا زمان برآمدن رضاخان، مورد توجه قرار گیرد که برای این هم انواع رسائل، خاطرات، کتاب‌ها، نامه‌ها، روزنامه‌ها، سفرنامه‌ها و هر سندی که توسط 44 نفر از نخبگان شاخص مشروطه تولید شده است به طور کامل مطالعه و مطالبی که با مفهوم عدالت در یک دایره معنایی قرار می‌گرفتند استخراج و به انواع مختلف عرضه شد.

نخبگانی که کارهای آن‌ها به تفصیل و هم بصورت مجزا و هم تطبیقی ارائه شده به شرح زیر هستند: آخوند خراسانی، محمدحسین غروی نائینی، شیخ اسماعیل محلاتی، سیدجمال الدین اسدآبادی، سیدمحمد طباطبایی، سید عبدالله بهبهانی، شیخ فضل الله نوری، شیخ ابراهیم زنجانی، سید جمال الدین واعظ، شیخ هادی نجم آبادی، محمد تقی آقا نجفی، آقا نورالله نجفی، احمد مجدالاسلام کرمانی، ناظم الاسلام کرمانی، سید حسن تقی زاده، نصرالله ملک المتکلمین، میرزا یحیی دولت آبادی، عبدالحسین موسوی نجفی لاری، ثقه الاسلام تبریزی، فاضل خراسانی ترشیزی، عبدالرسول مدنی کاشانی، شیخ محمد علی تهرانی کاتوزیان، سید جعفر دارابی کشفی، میرزاحسن رشدیه، عمادالعلما خلخالی، محمدحسین علی اکبر تبریزی، حسین بن محمود موسوی، حاج محمدحسین نصرالله دماوندی، میرزا ملکم خان ناظم الدوله، یوسف مستشارالدوله، میرزا آقاخان کرمانی، عبدالرحیم طالبوف تبریزی، فتح علی آخوندزاده، علی اکبر دهخدا، محمد امین رسول زاده، حیدر خان عمواغلی، محمد علی فروغی، بی بی فاطمه استرابادی، زهرا تاج السلطنه، یوسف اعتصامی، حاج میرزا ساوجی، ابوطالب بهبهانی، مجدالمکسینکی، سیاح محلاتی و ...

در ابتدا درباره هریک از نخبگان و نظراتشان به شکل مبسوط و تک به تک مطالبی عرضه شده و بعد در تطابق با یکدیگر مفاهیم در جداول عرضه شود. در ادامه نیز دسته‌بندی و طیف‌بندی‌ای از تعریف عدالت ارائه گردید. گزارشی از نوع نگاه نخبگان به مسئئله مساوات، حقوق و آزادی‌ها، قانون، عدالت جنسیتی، جایگاه شریعت و نسبتش با قانون به تفصیل و هم به شکل تطبیقی در قالب‌های مختلف عرضه شد.

با توجه به اینکه قرار بود از هرگونه دوگانه سازی از تعاریف پرهیز داریم، در نهایت شش دسته کامل و مجزا یا به عبارتی یک طیف از نظرات با شش نقطه برجسته مشخص شد. تلاش شد جایگاه نخبگان مشروطه را روی این طیف یاد شده مشخص گردد. متشرعین سنتی، مشروطه‌خواهان سنتی، باورمندان به مردمسالاری دینی، باورمندان به مدرنیته بومی ذیل شریعت، ترقی‌خواهان سکولار و ترقی‌خواهان لائیک، شش نقطه مشخص شده و کاملا تعریف شده بر روی طیفند. آنچه ضروری است فهم برجسته‌ شدن نگاه‌ها از منظر گفتگوهای نخبگان و برهم‌کنش نگاه‌ها بر روی طیف است. موضوعی که می‌تواند بسیاری از تحولات تاریخی عدالت از آن دوران تا امروز را تبیین نماید. مطالعه حاضر فازهای دیگری نیز خواهد داشت.