عمومی‌سازی علوم انسانی: مسائل و چالش‌ها

جلسه شورای پژوهشی پژوهشگاه 6 دی‌ماه ،1400 در سالن اندیشه پژوهشگاه با حضور اعضای شورا برگزار شد و در این جلسه «عمومی‌سازی علوم انسانی: مسائل و چالش‌ها» یکی از بحث‌هایی بود که مورد توجه قرار گرفت.

به‌گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در ابتدای جلسه دکتر موسی نجفی، رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، با تبریک میلاد حضرت عیسی مسیح (ع)، از دو تن از اعضای هیأت علمی پژوهشگاه، دکتر ژاسنت صلیبی، از پیروان ‏دین مسیحیت، و همچنین دکتر زهره زرشناس، با توجه به انتخاب ایشان به‌عنوان پژوهشگر برگزیده‌ کشور در گروه علوم انسانیِ بیست‌و‌دومین جشنواره تجلیل از پژوهشگران و فناوران برگزیده کشور در سال جاری، با تقدیم هدایایی، قدردانی کرد.
سپس دکتر صلیبی، ضمن تبریک میلاد حضرت عیسی مسیح(ع) و انتصاب دکتر نجفی به عنوان رئیس پژوهشگاه، اظهار امیدواری کرد، در دوره جدید پژوهشگاه علاوه بر رفع مشکلات و مسائل موجود، بستر مناسبی برای رشد شخصیت‌های علمی فراهم شود تا موجب افتخارآفرینی برای این مرکز در جامعه علمی شوند. این عضو هیأت علمی پژوهشگاه با اشاره به پاندمی کووید 19 و مشکلات و چالش‌هایی که این پاندمی برای جامعه جهانی پدید آورده و موجب فقدان و مصائبی در همه کشورها شده است، آرزو کرد این ایام فرخنده، منجر به رفع مشکلات مختلف و بهزیستی و صلح، آرامش و امنیت برای بشریت شود.
دکتر زرشناس نیز با تبریک انتصاب دکتر نجفی به‌عنوان رئیس پژوهشگاه و ابراز مسرّت از انتخاب عضوی از خانواده پژوهشگاه به این سمت، اظهار امیدواری کرد این انتصاب منشأ خیر و برکت برای پژوهشگاه باشد. دکتر زرشناس ضمن تشکر از انجام قدردانی‌های اینچنینی در شورای پژوهشی، این حرکت را باعث ایجاد انگیزه مضاعف برای اعضای جوان پژوهشگاه در مسیر فعالیت‌های پژوهشی و علمی‌شان دانست.

در ادامه جلسه، مطابق برنامه‌ریزی مقرر برای سخنرانی کوتاه یکی از رئیسان پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشگاه در زمینه علمی در شورای پژوهشی؛ دکتر محمدعلی فتح‌الهی، رئیس پژوهشکده مطالعات سیاسی، روابط بین‌الملل و حقوق، درباره عمومی‌سازی علوم انسانی و سهیم شدن جامعه در علوم انسانی و مشارکت در مباحث و مسائل آن صحبت کرد. دکتر فتح‌الهی با اشاره به حکومت صفویه و نگرش آنان به سلطنت، و مذموم دانستن به کاربردن واژه سلطان یا شاه در حکمرانی، از اینکه فردی دیگر را به این سمت برگزیدند و عنوان وکیل را برای خود به کار بردند، و کلاه قزلباش نیز بدین‌منظور ساخته شد که نمادی از اشتراک سلطنت با مردم بود و از این روش برای ایجاد احساس مشارکت عمومی مردم در امر سلطنت و به‌نوعی عمومی‌سازی سلطنت بهره‌ گرفتند.
 فتح‌الهی ادامه داد: هرچند عمومی‌سازی علوم انسانی پیچیده است و اساساً علوم انسانی با سایر علوم نظیر فیزیک، مکانیک و مهندسی از اساس متفاوت است، و نوعی بحث وجودی و هویتی در علوم انسانی مطرح است، اما می‌توان با بهره‌گیری از آن رویداد تاریخی، به‌نوعی در علوم انسانی نیز به‌نوعی عمومی‌سازی و ایجاد احساس مشارکت مردم در آن را ایجاد کرد و کوشید تا مردم نیز به درک مفاهیم و مسائل علوم انسانی مبادرت ورزند. رئیس پژوهشکده مطالعات سیاسی، روابط بین‌الملل و حقوق، تفکر در این‌باره و تلاش در درگیر کردن جامعه در مباحث علوم انسانی و ایجاد احساس پیوند میان این علوم با مسائل مردم را یکی از وظایف اصلی مسئولان، اعضای پژوهشگاه و سایر اندیشمندان و متفکران حوزه علوم انسانی دانست. دکتر فتح‌الهی توجه به مقالات علمی_ترویجی و جایگاه این دسته از مقالات را در این رابطه بسیار مهم قلمداد کرد و خواهان توجه بیشتر به مقالاتی شد که هم شأن علمی و هم بحث ترویجی بیشتری دارند.

دکتر مهدی معین‌زاده، مدیر پژوهشی پژوهشگاه، نیز با اشاره به تجربه سایر کشورها در عمومی‌سازی مباحث علمی و به‌عنوان مثال مباحث فلسفی، با نشر کتاب‌هایی چون «هیدگر» در 90 دقیقه یا ...، که اندیشه‌های محوری هر فیلسوف را به زبانی ساده در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد، بهره‌گیری از چنین تجاربی در فرایند عمومی‌‌سازی علوم انسانی و برقراری ارتباط مردم با علمای علوم انسانی را مؤثر دانست.
همچنین دکتر محمدسالار کسرایی، رئیس پژوهشکده مطالعات اجتماعی، نقدهای رایج بر چنین نگاهی ازجمله پوپولیسم علمی؛ یا مخاطره تبدیل‌شدن علوم انسانی به ایدئولوژی یا به خدمت گرفته‌شدن علوم انسانی در مسیر اهداف یک ایدئولوژی را متذکر شد و ضرورت بهره‌گیری از رویکردی به دور از این چالش‌ها را امری مهم برشمرد. دکتر یحیی فوزی، معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه نیز با اشاره به اهمیت ترویجی‌سازی و عمومی‌سازی در مباحث امروز علوم انسانی، با انتقاد از دیدگاهی که علم را محصور میان نخبگان و اندیشمندان در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها می‌داند، ساده‌سازی زبان و ادبیات علمی را از رسالت‌های پژوهشگران علوم انسانی دانست و به سوابق تاریخی این امر در سنت علمی کشورمان و در آثار علمای بزرگی همچون شهید مطهری با نگارش کتاب «داستان راستان» و بیان دقایق و ظرائف اعتقادی، دینی و علمی در میان داستان‌های روایت شده در آن کتاب اشاره کرد. معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه کتاب‌های منتشر شده توسط اعضای گروه فلسفه برای کودکان (فبک) پژوهشکده اخلاق و تربیت پژوهشگاه را نمونه‌ای مناسب و عملی از این موضوع دانست.

در ادامه جلسه و با بررسی دستورجلسات مقرر شورا، دکتر موسی نجفی، رئیس پژوهشگاه با اشاره به برنامه‌ریزی و روندهای در نظر گرفته شده برای افزایش کیفیت سخنرانی‌ها، نشست‌ها و همایش‌هایی که در پژوهشگاه برگزار می‌شود، تأکید کرد: یکی از شاخص‌های مهم در برگزاری نشست‌ها و همایش‌ها این است که برآمده از فرایندهای طبیعی پژوهش‌ورزی‌ اعضای هیأت علمی پژوهشگاه باشند. رئیس پژوهشگاه ضرورت بررسی دقیق و کیفی پیشنهادهای برگزاری نشست‌ها و سخنرانی‌ها، به‌ویژه با حضور سخنرانان بیرون از پژوهشگاه، توسط پژوهشکده‌ها را بسیار مهم دانست و بر اهمیت توجه به شأن و جایگاه پژوهشگاه در ترویج مباحث روز علوم انسانی که منبعث از پژوهش‌ها و مسائل و ناظر به مأموریت‌های پژوهشگاه باشد، تأکید کرد. اعضای شورا نیز با بحث و تبادل نظر درباره شاخص‌ها و ملاک‌های لازم در این‌باره، پیشنهادهای خود را مطرح کردند.
در بخش پایانی جلسه شورای پژوهشی، گزارش اعضای کمیسیون «ارزیابی کیفیت و تحول در پژوهش» پژوهشگاه ناظر به پرسش‌های اول و دوم بخش آسیب‌شناسی نحوۀ ارائۀ طرح‌های موظف پژوهشی، ارائه شد. ابتدا دکتر فاطمه براتلو، عضو کمیسیون ارزیابی کیفیت و تحول در پژوهش، گزارشی از فعالیت‌های صورت‌گرفته در محور نخست از محورهای سه‌گانه ارزیابی کیفیت و تحول در پژوهشی با عنوان ارزیابی آسیب‌شناسانه‌ی فرایندهای جاری کیفی‌سازی امور پژوهشی در پژوهشگاه ارائه کرد. دکتر براتلو به 263 ساعت مصاحبه‌ صورت گرفته از 139 نفر از اعضای هیأت علمی پژوهشکده‌ها و مراکز مختلف پژوهشگاه، که بنا به پیشنهاد و تشخیص پژوهشکده‌ها به سه صورت انفرادی، گروهی یا تلفیقی (تعدادی از اعضای پژوهشکده به‌صورت انفرادی و تعدادی به‌صورت گروهی) انجام شده است؛ اشاره کرد و گفت‌وگو و دریافت نظرات و راهکارهای مختلف اعضاء در زمینه مسائل مختلف ناظر به مباحث محتوایی طرحنامه‌ها، مباحث شکلی آنها، روند تصویب طرح‌نامه از طرح در پژوهشکده تا بررسی در کمیسیون و تصویب در شورای پژوهشی و سایر مسائل را از محورهای اصلی این مصاحبه‌ها برشمرد. این عضو کمیسیون ارزیابی کیفیت و تحول در پژوهش با تقسیم‌بندی مجموعه پیشنهادهای دریافتی در دو سطح: 1. عوامل ذهنی/ اندیشه‌ای مؤثر بر کیفیت پژوهش شامل عوامل فراسازمانی و درون‌سازمانی و 2. عوامل عینی/ فیزیکی مؤثر بر کیفیت پژوهش؛ به ارائه نظامی از راهکارهای اصلاحی با توجه به سرعت‌بخشی، آسان‌‌سازی، تنوع‌بخشی و عمق‌بخشی (ساتع) در حوزه‌های ‌مرتبط خبر داد.

در ادامه، دکتر فریبا‌السادات محسنی‌سهی، عضو دیگر کمیسیون، به اشکالات و مسائل اعلام شده از سوی اعضای مصاحبه‌شونده دربارۀ روند فعلی تصویب طرح‌ها و طرحنامه‌های ناشی از بخش‌های برون‌ساختاری و سازمانی براساس آیین‌نامه‌های بالادستی و کمّی‌گرایی داخلی حاصل از ساختار پژوهشگاه و بروکراسی ناشی از آنها پرداخت. دکتر محسنی‌سهی یکی از اصلی‌ترین مشکلات مطرح شده از سوی اعضاء را فرایند طولانی و بروکراتیک تصویب‌ طرح‌نامه‌ها و درخواست برای انعطاف‌پذیرتر کردن شکل طرح‌نامه‌ها با توجه به ارتباط پرسش‌های مطرح شده در طرح‌نامه‌ با رشته و تخصص عضو پیشنهاددهنده برشمرد.
سپس دکتر فاطمه طاهرخانی، عضو دیگر کمیسیون، به بیان راهکارهای اصلاحی پیشنهادی اعضای هیأت علمی و دسته‌بندی آنها در محورهای مختلف در سطح عوامل عینی/ فیزیکی مؤثر بر کیفیت پژوهش شامل مسائل مرتبط با: نیروی انسانی غیر هیأت علمی، فضای فیزیکی، کتابخانه، سامانه‌های مختلف الکترونیکی، انتشارات، طرح اعتلا، کاربردی‌سازی، دفتر همکاری‌های بین‌المللی و معاونت پژوهشی و در ارتباط با سطح عوامل ذهنی/ اندیشه‌ای مؤثر بر کیفیت پژوهش نیز در دو بخش عوامل ذهنی فراسازمانی و عوامل ذهنی درون‌سازمانی مؤثر بر کیفیت پژوهش شامل سطح‌بندی طرح‌های پژوهشی؛ شکل انجام پژوهش به‌صورت فردی یا گروهی درون‌پژوهشکده‌ای یا گروهی میان‌رشته‌ای؛ نحوه انتخاب موضوع براساس مأموریت‌های کلان پژوهشگاه، اسناد بالادستی یا دغدغه‌ها و علائق فردی پژوهشگر و ... ؛ نوع نگارش طرح، نوع بررسی طرح، زمان و مدت انجام طرح، نوع ارزیابی طرح، خروجی‌های طرح و ترکیبی از این محورها پرداخت.
در خاتمه جلسه اعضای شورا دیدگاه‌ها و پیشنهادهای خود را درباره مسائل مطرح‌شده بیان و راهکارهای مختلف براساس آیین‌نامه‌ها و شیوه‌نامه‌های بالادستی را مطرح کردند و مقرر شد اعضای کمیسیون در جلسه بعدی شورا به ارائه ادامه گزارش خود پرداخته و مدیریت نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت نیز ضمن بررسی موارد طرح شده، راهکارهای لازم و ممکن دیگر را نیز برای بحث و بررسی بیشتر در جلسه شورا ارائه دهد.