گزارش برگزاری نشست «کهن آئین یلدا» به مناسبت هفته پژوهش

نشست «کهن‌آیین یلدا» به‌مناسبت آخرین شب پاییز، 30 آذرماه 1400، به همت مرکز اسناد فرهنگی آسیا و با همکاری پژوهشکده‌ تاریخ ایران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در ابتدای این نشست دکتر مریم‌سادات فیاضی، دبیر جلسه و عضو هیأت علمی مرکز اسناد فرهنگی آسیا، آیین‌ها را بیان نمادین باورهای اجتماعی هر جامعه تعریف کرد که در قالب کنشی منظم متجلی می‌شوند. وی ادامه داد: نظامِ اجتماعیِ آیینیِ برآمده از فرهنگ، در طول زمان کارکردی نشانه‌ای می‌یابد و به‌صورت صریح و ضمنی بر معانی خاصی دلالت می‌کند. دکتر فیاضی با استناد به پژوهشگران حوزه‌ی مطالعات فرهنگی و اجتماعی، آیین‌ها را در مقام کنشِ معنادار گروهی و ریشه‌ی آیین‌ها را ارزش‌های معنوی اقوام برشمرد که وجوه گوناگون یک فرهنگ را در خود جای می‌دهند و وجه متمایز آن قوم با اقوام دیگر می‌شوند یعنی؛ اگرچه بنیان و هسته‌ شکل‌گیری آیین‌ها در هر نظام تمدنی یکسان است، لیکن به فراخور اقلیم، زبان و باورها رنگ قومی به‌خود می‌گیرند و این امر به آیین جلوه‌ای خاص می‌بخشد.

دکتر فیاضی شرح داد: آیین‌ها توأمان که واجد ویژگی‌های منحصر به‌فرد خود و وجوه افتراقی هستند، خاستگاه پیدایش یکسانی دارند و این همان رشته‌ی ناگسستنی و نادیدنی‌ای است که پیوستاری از انسجام و پیوستگی را در میان مردمانی به وجود می‌آورد که در یک قلمرو جغرافیایی زندگی می‌کنند. از این منظر آیین‌ها را می‌توان مولفه‌های فرهنگی‌ای در نظر آورد که در عین دارا بودن نقش وحدت‌آفرینی، ممیز معنای قومی نیز هستند. نظر به این که آیین‌ها جامعه‌بنیاد و فرهنگ‌مقیدند، معانی، دلالت‌ها و کارکردهایشان وابسته به بافت اجتماعی و قومی‌ای هستند که در آن به‌کار می‌روند. تقریباً در سرتاسر جهان، هیچ قومی را نمی‌توان یافت که به باورهای خود وجاهتی آیینی نبخشیده باشد و چنین آیین‌هایی را به تناسب نظام باورها، ارزش‌ها و آداب غذایی خود جلوه‌ای بومی و قومی نداده باشد.

در ادامه‌ی نشست دکتر صفورا برومند، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به تفصیل پیرامون این موضوع سخن گفت. وی سخنرانی خود را با عنوان «گاه‌شماری ایرانی» آغاز کرد و در ادامه چرایی دل‌بستن کشاورزان و دامداران به طلوع خورشید را توضیح داد. بحث با چگونگی نام‌گذاری ماه‌ها و به‌طور مشخص خرم‌روز پی گرفته شد و در همین راستا به وجه تسمیه‌ی چله و انواع چله‌ی تابستان، چله‌ی بزرگ و چله‌ی کوچک اشاره شد. همچنین در باب واژه‌ی «یلدا» نیز با استناد به روایات اساطیری ایران اطلاعات روشنی در اختیار مخاطبین قرار داده شد.

دکتر برومند سپس با اشاره‌ای گذارا به ویژگی‌های نشانه‌شناختی یلدا، به‌طور مفصل شباهت‌های یلدا و کریسمس را برشمرد، اما مهم‌ترین بخش سخنرانی سرکار وی به ادبیات عامیانه اختصاص یافت و قصه‌هایی را از مناطق لرستان، دالاهو، کازرون، بروجرد، دلفان و هرسین باز گفت. همچنین به شب‌چره‌ها و خوراکی‌های بوم‌آورد مناطق مختلف ایران پرداخت و به اهمیت تغذیه‌ای آنها و نقش‌شان در پیشگیری از بیماری‌ها به‌خصوص انار و هندوانه اشاره کرد.

وی در ادامه به کنش فرهنگی نَقل‌اندازی و حافظ‌خوانی، شاهنامه‌خوانی و خیام‌خوانی پرداخت و به اهمیت نقش کودکان به‌عنوان واسطه‌های انتقال بینانسلی آیین‌ها، نکات ارزشمندی را متذکر شد. همچنین، افزون بر شناسایی خاستگاه‌های مشترک آیین یلدا در میان اقوام ایرانی و غیر ایرانی، به ویژگی‌های منحصربه‌فرد این آیین نزد هر یک از اقوام ایرانی و سایر مردمان ساکن در نیمکره‌ی شمالی اشاره کرد و در پایان سخنانش برگزاری چنین نشست‌هایی را در آستانه ثبت آیین یلدا در شمار میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به نام ایران در سال 2022 میلادی واجد اهمیت چشمگیری دانست.

در بخش پایانی نشست نیز مهندس زهره عطایی‌آشتیانی، سرپرست مرکز اسناد فرهنگی آسیا، ضمن برشمردن اهداف مرکز و کارکرد فرهنگی آن در شناساندن مؤلفه‌های فرهنگی ایرانی_اسلامی به‌عنوان ابزاری کارآمد برای مفاهمه میان اقوام ایران فرهنگی، زمینه‌های تولید و ساخت مستند «چله‌شب گیلانی» را به‌عنوان رهیافت تازه‌ای برای کاربست دستاورد طرح‌های پژوهشی و راه مناسبی برای ارتباط با جامعه برشمرد. گفتنی‌ست، این مستند سیزده دقیقه‌ای به سفارش مرکز اسناد فرهنگی آسیا و به کارگردانی فرزاد فخرایی ساخته شده است. 

بازتاب آئین‌های یلدایی در فرهنگ ایرانی