گزارش برگزاری نشست نقد و بررسی کتاب «تخیل سیاسی در زیست‌جهان ایرانی اسلامی» به مناسبت هفته پژوهش

پژوهشکده‌ی مطالعات سیاسی و روابط بین‌الملل و حقوق با توجه به فرارسیدن هفته‌ی پژوهش، نشست «نقد و بررسی کتاب تخیل سیاسی در زیست‌جهان ایرانی اسلامی» را 24 آذرماه 1400 برگزار کرد.

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی دراین نشست پس از ارائه‌ی مباحث مقدماتی توسط مدیر جلسه (دکتر طیبه محمدی‌کیا)، مؤلف این اثر (دکتر محمدعلی فتح‌الهی)، چکیده‌ای از مباحث این کتاب را بیان کرد. به باور نویسنده جهت فهم هرچه بهتر کتاب، بایسته و شایسته است با مبانی فلسفه‌ی اسلامی به این بحث ورود کنیم. دکتر فتح‌الهی در این زمینه تأکید کرد: تلاش این بوده است تا تخیل سیاسی را، که مفهومی نو در علوم‌سیاسی است، در دل میراث خود بیابیم. حوادث گذشته را با قدرت تخیل و زیست متخیلانه ژرف‌تر از کسانی که در زمان رخدادها حضور داشتند، می‌توانیم درک کنیم. درواقع فهم‌های عمیق‌تر از گذشته در آینده به دست می‌آید. در مبحثی دیگر باید به این نکته توجه کرد که «تخیل» امکان و پتانسیل بحث روش‌شناسانه را نیز داراست و روش‌شناسی مبتنی بر تخیل برای ما زمینه‌ساز انجام پژوهش-هایی نو می‌شود.

در ادامه دکتر نجمه کیخا، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، به ارائه‌ی دیدگاه‌های خود در ارتباط با کتاب پرداخت و ایجاد فلسفه‌ی سیاسی بر مبنای خیال را نقطه تمایز این اثر ارزیابی کرد. وی در این زمینه شرح داد: مباحث کلی فلسفه‌ی سیاسی بر مبنای خیال و در چارچوب جدید، طرح شده ‌است. انسان بر مبنای خیال تعریف شده و انسان ناطق مبنای رویکرد سیاسی قرار نگرفته است. آدمی با قدرت خیال از عالم طبیعی فاصله دارد و عالم خیال به حوزه‌ی خصوصی تعلق ندارد بلکه در حوزه‌ی عمومی مورد نظر است. در سطحی دیگر نسبت میان اخلاق و سیاست را می‌توان در لابه‌لای اثر رصد کرد. کوشش بنده واکاوی رویکردهای کتاب بر مبنای نسبت اخلاق و سیاست است. توجه به کرامت انسان‌ها از دریچه‌ی ارتباط اخلاق و سیاست در کتاب به جد دنبال شده است. کتاب مباحث فلسفه‌ی اسلامی و فلسفه‌ی تاریخ را از زاویه‌ی فلسفه‌ی سیاسی به بحث نهاده و به مفاهیم شیعی و تاریخ تشیّع رنگ فلسفه‌ی سیاسی داده است. تبیین ارتباط اخلاق و سیاست با بهره‌گیری از کلیدواژه‌ی ایمان رویکرد جالب توجه اثر است. تلقی ویژه از کلیدواژه‌ی ایمان ارتباط دهنده‌ی اخلاق و سیاست است.

دکتر کیخا افزود: این کتاب از اخلاق و ایمان تدریجی سخن می‌گوید و این ایده که اخلاق دفعی به خشونت می‌انجامد در این اثر مورد توجه قرار گرفته و رویکرد به قانون در معنای الهیاتی آن در سیاست نیز مبحث مهم دیگری است که در کتاب دنبال شده است. قانون خدا، تعبیری است که نویسنده در این فراز از آن بهره می‌گیرد. در فرازی دیگر نویسنده با وارد کردن عناصر شیعی در اخلاق به تبیین سیاست مطلوب می‌پردازد. آن‌طورکه نویسنده می‌گوید، توحید به معنای عمل به قانون و درونی‌کردن انتظار و امید در جامعه است.

در ادامه دکتر محمدی‌کیا به ارائه‌ی دیدگاه‌ها و نظراتش در ارتباط با اثر پرداخت و گفت: نویسنده، این کتاب را از دو زاویه‌ی متن‌پژوهانه و روش‌شناسانه مورد بررسی قرار داده و اثر داری نقاط قوت بسیاری است. در گام نخست اثر به ارائه‌ی عبارت مهم و کمتر دیده شده‌ی تخیل سیاسی خطر می‌کند. چنین رویکردی کتاب را در شمار آثار بدیع و نوآورانه قرار می‌دهد. کتاب هم به لحاظ ظاهری و مضمونی واجد نوآوری‌هایی است. در این میان باید به بیان شیوه و تعابیر زیبا و متفاوت اثر، توجه کرد. البته خواننده‌ی اثر در واژه‌پردازی و واژه‌سازی نیز با نوآوری‌های بسیاری روبه‌رو می‌شود. کتاب با توجه به معنای موسعی که از تخیل سیاسی مراد کرده است، می‌تواند و ای بسا باید دربردارنده‌ی مطالعاتی مؤثر در ارتباط با عرفان سیاسی، ادبیات فارسی و فلسفه‌ی سیاسی کلاسیک و معاصر باشد. تلاش برای پیوند‌زدن میان عین و ذهن و عبور از این ویژگی فلسفه‌ی سیاسی کلاسیک را باید ویژگی کلی اثر دانست که در همه‌ی مباحث کتاب دنبال شده است. کتاب در عین اینکه دارای نوآوری‌های بسیاری است، به بخش‌های ناگفته‌ی دیگری نیز احساس نیاز می‌شود تا تخیل سیاسی به شکل جدی در ساحت کنش و عمل سیاسی مورد بحث واقع شود. توجه به آرمان‌شهر برخاسته از تخیل سیاسی و چندوچون برپایی آن را باید ازجمله مباحثی دانست که می‌توانست در این اثر مورد توجه نویسنده قرار گیرد.

در ادامه، دکتر سیدجواد میری سخنران بعدی نشست با توجه به مطالعاتش درباره‌ی تاریخ ایران و ملیت ایرانی به بررسی کتاب تخیل سیاسی پرداخت و گفت: سه گفتمان برجسته درباره‌ی ملیت ایرانی امروز در جامعه دیده می‌شود که شامل: باستان‌گرایی، هویت ایرانی ذیل دین (مله) و ملت به مثابه ناسیون می‌شود. هر یک از این رویکردها ذیل گفتمانی ویژه مطرح می‌شود. در این میان با بازگشت به مباحث کتاب این پرسش رخ می‌نماید که آیا ملیت ایرانی امکان حضور گرایش‌های گوناگون را باز گذاشته است؟ آیا ملیت ایرانی امکان ایفای نقش را بر همگان در عرصه‌ی سیاست می‌گشاید؟ ایرانیت یک مفهوم متنوع و متکثّر است. کتاب باید به تنوع موجود التفات ورزد و وحدت در عین کثرت را در این زمینه مورد توجه قرار دهد. در این کتاب از چندوچون ظهور ملیت ایرانی در آینده پرسش شده است. کتاب نقاط قوت بسیاری دارد. اثر در ادامه کلان پروژه پژوهشی نویسنده قرار می‌گیرد که به تعبیر «لاکاتوش» یک برنامه پژوهشی است. در این برنامه ابعاد مختلف موضوع محل تأمل قرار می‌گیرد. ذهنیت ایرانی دچار نوعی چندپارگی شده است و ذیل هریک از گفتمان‌های پیش گفته، اصالت را با اندیشه‌ی مدرن، امر باستان یا شریعت و وحی می‌دهد. امروز باید تلاش شود روند و راهکار سازگاری میان این سه برقرار شود.

در ادامه‌ی این نشست حاضران در جلسه نیز به ارائه‌ی پرسش‌هایی پرداختند. دکتر میرمجیدی با توجه به مباحث اثر درباره‌ی ارتباط قانون و تخیل سیاسی به طرح پرسش در زمینه‌ی جرم‌شناسی پرداختند. دکتر مقیمی با توجه به رویکرد فلسفه‌ی اسلامی مباحث کتاب را واکاوی کرد و ضرورت ابهام‌ زدایی از مفاهیم مرکزی مانند تخیل را پیشنهاد داد. دکتر ربانی‌زاده ضمن برشمردن نقاط قوت اثر خوانشی انتقادی از کتاب طرح کرد و کتاب را با توجه به سبک نگرش و نگارش و نیز مباحث ویراستاری مورد انتقاد قرارداد. دکتر مبلغی ضمن بر شمردن نقاط مثبت کتاب، به جای خالی رویکرد مبحث زبان در معنای عام کلمه و زبان فارسی به صورت خاص با توجه به نسبت آن دو مقوله با تخیل در کتاب اشاره کرد و گفت: زبان فارسی هم پیش از صفویه و هم پس از آن در سطوح مختلف (زبان دیوانی و اداری، زبان حوزه‌ی عمومی، زبان تغزلی و ادبی و زبان ارتباطی مردم) مهمترین عرصه بر آمدن خیال جمعی ما ایرانیان بوده است. امید آنکه در تجدید چاپ کتاب، این مهم مورد توجه بیشتری واقع شود. دکتر شقاقی با مطرح کردن جایگاه خیال و تخیل در فلسفه‌ی اسلامی به طرح پرسش درباره‌ی مبحث فرهنگ پرداخت و ارتباط فرهنگ و تخیل سیاسی را با توجه مباحث کتاب مورد سؤال قرار داد. در ادامه دکتر اکبری به طرح پرسش پرداخت و معتقد بود، مطالب و محتوای کتاب باید محل تأمل بیشتری قرارگیرد و با ویرایش دقیق‌تری مورد بازبینی واقع شود. پیش‌رفتن تخیل با توجه به تکثّرهای سیاسی مطرح شده در کتاب، موضوع دیگری بود که توسط دکتر اکبری مطرح شد. از میان مخاطبان برخط نیز دکتر فوزی و آقای دکتر صداقت‌ثمر درباره‌ی کتاب به ارائه‌ی پرسش و دیدگاه‌های خود پرداختند.