دکتر نجفی: در راه‌پیمایی‌های اربعین به‌جای صدور انقلاب، به صدور هویت‌مان بیندیشیم

گزارش نشست مشترک ستاد توسعه و بازسازی عتبات عالیات و پژوهشگاه علوم انسانی با عنوان «تجربه زیارت»

ستاد توسعه و بازسازی عتبات عالیات با همکاری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نشست «تجربه زیارت» را 29 آذرماه 1401 در سالن نشست‌های این ستاد برگزار کرد.
به‌گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در این نشست که با حضور و سخنرانی دکتر موسی نجفی(استاد تمام علوم سیاسی و رئیس پژوهشگاه)، دکتر یحیی فوزی(استاد تمام علوم سیاسی و معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه)، دکتر سیدرضا حسینی(استادیار علوم سیاسی و معاون کاربردی‌سازی علوم انسانی و فرهنگیِ پژوهشگاه) و دکتر فرهاد زیویار(استادیار علوم سیاسیِ پژوهشگاه و استاندار لرستان) برگزار شد، نسبت زیارت اربعین و اعتاب مقدسه با هویت دینی و تمدن اسلامی مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
در ابتدای نشست مجید نامجو(جانشین رئیس ستاد توسعه و بازسازی عتبات عالیات) ضمن عرض خیرمقدم به حاضرین گزارشی از فعالیت‌های این ستاد به حاضرین ارائه کرد.

در راه‌پیمایی‌های اربعین به‌جای صدور انقلاب، به صدور هویت‌مان بیندیشیم
 در ادامه دکتر نجفی در خصوص بحث تمدنی راهپیمایی اربعین گفت: ما همه می‌دانیم، بزرگترین دشمن انسان، شیطان است و از همان غدیر، شیطان برای امامت دست به‌کار شد و رقیبی برای امامت(خلافت) درست کرد. شاید در تاریخ اسلام هیچ دشنه‌ای مثل خلافت بر قلب اسلام ننشسته باشدو فهم این موضوع سخت است اما اولین ملتی که متوجه این خطای بزرگ شد، ملت ایران بود و این موضوع، مسئله کوچکی نیست که در ادامه با ولیعهدی امام رضا(ع) ایرانی‌ها متوجه شدند غیر از سلطنت و خلافت هم حکومت‌داری در سطح ملی ممکن است و به نظر من امام رضا(ع) اولین پایه‌گذار ملت ایران اسلامی است، لذا ایران و اهل بیت حتی قبل از صفویه با هم ارتباط عمیقی داشتند و ...
دکتر نجفی افزود: شهرهای مشهد، کربلا و نجف با وجود بارگاه امامان معصوم بود که رشد و پیشرفت کردند و چنین ویژگی‌هایی باعث تشکیل تمدن شد که تمدن در روستا شکل نمی‌گیرد. تعریف تمدن هم «یعنی جایی‌که فرهنگ ظهور اجتماعی می‌کند».
دکتر نجفی تصریح کرد: تاریخ ایران و عراق در سطح ملی مشحون از رابطه ایرانی‌ها با ولایت بوده اما وقتی از تمدن صحبت می‌کنیم یعنی تمدن ویژگی فراملی دارد و این موضوع را ایرانی‌ها متوجه بودند و نمونه‌های آن را در راهپیمایی‌های باشکوه اربعین می‌بینیم که توانسته است سایر ملل را نیز به خود جلب کند و رنگارنگی ملیت‌ها در راهپیمایی اربعین دیده می‌شود. این هم یکی دیگر از ویژگی‌های تمدن بزرگ هست که در تمدن اسلامی، شیعه می‌خواهد هنر و نمادهای فرهنگی خود را به‌رخ بکشد و این اشتباه است که بگوئیم، ما در پیاده‌روی اربعین انقلابمان را صادر می‌کنیم، بلکه هویتمان را صادر می کنیم. صدام ملعون با آن همه قلدری‌اش از خواندن «مفاتیح» توسط شیعیان وحشت داشت، اما مأمورانش آن زمان از ایرانی‌ها مفاتیح می‌گرفتند، رضاشاه هم جلوی چاپ «مفاتیح» را ممنوع کرده بود. چون زیارت امین‌الله، دعای ندبه و دعای کمیل به شیعیان هویت می‌دهد و صدام هم از هویت داشتن شیعیان وحشت داشت، رضاشاه هم همین‌طور. بنابراین لازم نیست ما انقلابمان را به رخ بکشیم، بلکه باید خودمان را از لحاظ هویتی تقویت کنیم.
راهپیمایی اربعین هویت جمعی جدیدی را شکل می‌دهد
سخنران بعدی نشست دکتر فوزی به زمینه‌های همکاری پژوهشگاه علوم انسانی و ستاد توسعه و بازسازی عتبات عالیات اشاره کرد و به‌عنوان مقدمه گفت: زیارت یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های شیعیان است و در راه‌پیمایی‌های اربعین که دارای ابعاد مختلف سیاسی، بین‌المللی، معنوی، مذهبی و گردشگری است، هرساله حدود سه میلیون ایرانی به راهپیمایی اربعین می‌روند و این زیارت‌ها هم حکایت خاص خودش را دارد و افراد مختلفی با هویت جدیدی دور هم جمع می‌شوند، مسیری را با هم می‌پیمایند، دعا و ذکر می‌گویند، گریه می‌کنند، با هم هم‌سفره می‌شوند و گفت‌وگو می‌کنند و مدتی با هم زندگی می‌کنند و سختی سفر را به جان می‌خرند و این چند روز زندگی عارفانه در کنار هم باعث می‌شود نوعی هویت جمعی جدیدی شکل بگیرد که هم در زندگی فردی و هم در تعاملش با دیگران اثر می‌گذارد و باعث تحول فردی و اجتماعی می‌شود که این موضوع یک پدیده انسانی است و به حوزه کار ما در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی هم ارتباط دارد.
وی ادامه داد: حوزه کاری پژوهشگاه علوم انسانی مطالعه علمی رفتارها، کنش‌ها و اندیشه‌های‌ انسان‌ها و توصیف و تبیین و آینده‌پژوهی آنهاست و علوم انسانی به‌دنبال آن‌است که ببیند انسان‌ها چگونه فکر می‌کنند و چگونه عمل می‌کنند و چه عواملی بر کنش‌های آنها مؤثر است، لذا تبیین رخداد اربعین به‌عنوان یک پدیده مهم انسانی می‌تواند مورد توجه پژوهشگران علوم انسانی قرار گیرد و زمینه کاری خوبی برای پژوهشگران پژوهشگاه است و ما می‌توانیم به این مجموعه کمک کنیم و تعامل خوبی باهم داشته باشیم.

وی تأکید کرد: اصولاً علوم انسانی جوهره و روح جامعه را تشکیل می‌دهد و هر کاری که در کشور انجام می‌دهیم، یک پیوست علوم انسانی لازم دارد. چون ما با انسان سروکار داریم و انسان مسئله اصلی یک اجتماع را تشکیل می‌دهد.
دکتر فوزی در خاتمه سخنانش با توصیف توانمندی‌های پژوهشگاه، نیازها و زمینه‌های همکاری دوطرف را مورد اشاره قرار داد و در این راستا به برگزاری نشست‌های تخصصی و همایش‌های ملی و بین‌المللی و تعریف پروژه‌های پژوهشی مشترک، برگزاری کارگاه برای دست‌اندرکاران این مراسم، جهت آشنایی با ابعاد سیاسیی_بین‌المللی اربعین و همچنین انتشار مقاله و کتاب و... در این راستا تأکید کرد.
در روز اربعین رأس (ولی) به پیکر (جمعیت شیعه مشتاق) می‌رسد...
در ادامه نشست دکتر زیویار با اشاره به بحث‌های تاریخی و تأمل در وقایع آن گفت: تاریخ کهنه‌شدنی نیست و اگر در وقایع تاریخی تأمل کنیم، ظرفیت‌های زیادی در دل خود جای داده‌اند که از آن جمله ظرفیتی است که بعضی وقایع در هویت‌سازی دارند . به‌عنوان نمونه خود اربعین ابا عبداله علیه‌السلام و مراسم پیاده‌روی که حول آن شکل گرفته است یک گردهمایی بزرگ و بی‌نظیری در دنیاست که ریشه در تاریخ دارد و امروزه ظرفیت‌های بی‌نظیری از خود بروز داده که تاکنون ممکن است مغفول بوده باشند. ریشه بزرگداشت اربعین یا در واقع چهلمین روز شهادت امام حسین علیه‌السلام به تعبیری اولین زیارتی است که توسط جایرابن عبدا... انصاری برای امام حسین(ع) ترتیب داده شد که مبناء می‌شود یا به تعبیر دیگری که بیان می‌کند کاروان اسرای کربلا که به سمت شام رفتند، اول صفر به شام رسیدند و دوباره بیستم صفر برگشتند و زیارت مرقد مطهر امام حسین(ع) را انجام دادند و نکته قابل تأمل اینکه هنگام بازگشت کاروان به کربلا در بیستم صفر (روز اربعین)، سر مبارک اباعبدالله‌الحسن (ع) هم به پیکر مطهرشان می‌رسد و شاید بتوان در هماوردسازی دیروز با امروز چنین تعبیر کرد که با این گردهمایی بزرگ، رأس امام یعنی ولی زمان هم به آن پیکر که جمعیت مشتاق و دوستدار امام (ع) است می‌رسد و این می‌تواند مقدمه‌ای باشد برای کاری بزرگ و جهانی.
دکتر زیویار افزود: با توجه به ظرفیت‌های بالای دینی و تاریخی، ما کلیدواژه‌هایی مثل اربعین، عاشورا و... داریم که با نگاه مثبت انقلاب اسلامی و بسط مراسم مذهبی و روشنگری‌های خوبی که در این زمینه صورت گرفته، حامل پیام‌های جدید و خاصی شده‌اند که هرکدام الهام‌بخش حرکت‌هایی نو در دنیای امروز شده‌اند. به‌طور مثال موکب‌داری و هیأت‌داری وارد فاز جدیدی شده است که با توجه به ظرفیت‌های جدید ایجاد شده اگر با تأمل و تفکر به آن توجه کنیم آن نگاه‌های سنتی می‌توانند عوض شوند و طوری به فعلیت درآیند که با شرایط سابق و خمیرمایه اولیه‌اش متفاوت باشند. به‌عنوان نمونه امروزه موکب‌داری به‌عنوان سنبل کار جهادی در راستای دستگیری از نیازمندان تبدیل شده است و این نگاهی است که قبلاً وجود نداشت.
دکتر زیویار در خاتمه سخنانش به تجارب زیارتی خودش اشاره کرد و گفت: شخصاً از تجارب زیارتی دو تعبیر دارم؛ اول اینکه، در این تجربه همه سود می‌کنند و همه با ایثار و فداکاری و ابراز محبتی که به همدیگر می‌کنند از سفره بزرگی که پهن شده بهره‌مند می‌شوند. دوم اینکه، با این شرایط سخت و حضور جمعیت میلیونی از سراسر دنیا، بدون هیچ سازوکار و ابزار خاص مدیریتی می‌بینیم که کار به‌نحو احسن مدیریت می‌شود و به نگاه و توجه رأس امام حسین(ع) می‌رسیم که در عرائضم به آن اشاره شد.
قیام عاشورا در ذات خودش نوعی آرمان اصلاح‌طلبانه در مقابله با نظم استکباری دارد
دکتر حسینی آخرین سخنران این نشست، با اشاره به نقش اربعین در تقویت هویت دینی گفت: زیارت نوعی ملاقات و دیدار است که در آن تأثیر و تأثر دوگانه‌ای وجود دارد و به‌تعبیری؛ می‌رود از سینه‌ها در سینه‌ها/ از ره پنهان سلاح کینه‌ها.
وقتی ما به زیارت امام حسین(ع) می‌رویم دیگر این دیدار تأثیر و تأثر دوگانه نیست، چون مرتبه وجودی امام آن‌قدر بالاست که ما باید تأثیر بپذیریم، لذا خود بحث زیارت یک نوع حرکت فکری، ذهنی و رفتاری در انسان ایجاد می‌کند و به‌سوی آن هدفی پیش می‌رود که ما آن هدف را هدفی متعالی درنظر می‌گیریم.
انسان‌ها با اهداف متفاوتی زندگی می‌کنند، اما انسانی که در فضای زیست اسلامی و تشیع نفس می‌کشد و زندگی می‌کند به‌دنبال این است که یک حرکت تکاملی برای خودش درنظر بگیرد و در این حرکت تکاملی یکی از بهترین و اصلی‌ترین موضوعاتی که می‌تواند به انسان جهت و نیرو بدهد، زیارت است. نکته دیگر این‌که در همه زیارت‌ها، انسان‌ها «فردی» زیارت می‌کنند اما در زیارت اربعین، به‌عنوان یک آئین سیاسی، اجتماعی و مذهبی، اتفاق خاصی می‌افتد و افراد «زیارت جمعی» را برای یک مقصد و حرکت معین انجام می‌دهند. زیارت اربعین با توجه به بحث قیام عاشورا، که ذاتاً یک نهضت اصلاح‌طلب بود، در واقع یک حرکت اصلاحی و تکاملی محسوب می‌شود. اربعین با عقبه قیام اصلاحی امام حسین(ع)، در ذات خودش مقابله با نظام سلطه و استکبار را نهفته دارد و تداوم آن رفته‌رفته یک مدل مقابله با نظم استکباری را شکل می‌دهد.
دکتر حسینی با تأکید بر اهمیت برتری فرهنگی در تغییر و تحولات سیاسی اجتماعی اشاره کرد: در تحولات سیاسی اجتماعی، همانند جنبش‌ها و انقلاب‌ها، اگر غلبه و برتری فرهنگی و فکری وجود نداشته باشد آن حرکت و جنبش تداوم پیدا نخواهد کرد؛ به‌عنوان مثال، در حرکت بیداری اسلامی که در منطقه اتفاق افتاد اگرچه برخی از کشورها همانند مصر، لیبی، و...، توانستند نظام سیاسی را تغییر دهند و غلبه سیاسی پیدا کردند، اما این غلبه بعد از مدتی فروکش کرد. زیارت اربعین درواقع زمینه ایجاد یک نظم دینی و غلبه فرهنگی بر نظم فعلی جهان را فراهم می‌کند و نظم کنونی از سوی تمدن غربی را به چالش می‌کشد.
دکتر حسینی در ادامه با تأکید بر نقش اربعین در وحدت جهان اسلام گفت: اربعین در بحث وحدت جهان اسلام نیز زمینه یک حرکت اجتماعی و میدانی را فراهم آورد که فراتر از مرزهای جغرافیایی و حتی فراتر از مرزهای اعتقادی است؛ اگرچه رسانه‌های غربی تلاش می‌کنند این حرکت عظیم را به جهان فکری تشیع محدود کنند، اما آرمان حسینی می‌تواند از جهان اسلام هم فراتر برود. محدود کردن حرکت اربعین در مرزهای اعتقادی تشیع مقدور نیست چون این حرکت مبتنی بر فطرت انسانی است و آرمان حسینی عدالت‌خواهی و مبارزه با ظلم است.
وی با تأکید بر نقش اربعین در گسترش اقتدار تصریح کرد: بسیج 20 میلیونی و راهپیمایی عظیم اربعین با محوریت آرمان‌های شیعی نوعی ظهور قدرت نرم تشیع در جهان امروز است.
دکتر حسینی در خاتمه سخنانش تقویت روح جمع‌گرایی و ارزش‌های اخلاقی را از دیگر ویژگی‌های اربعین دانست و تصریح کرد: روابط انسانی در اربعین بر اساس ملاک‌های دنیوی، ملیتی، سیاسی، طبقاتی و قبیله‌ای شکل نمی‌گیرد؛ بلکه بر اساس امر متعالی و معنوی در قالب نظام خدمت به زائران به‌وجود می‌آید.
وی هم‌چنین ایجاد ظرفیت برای جریان‌سازی اجتماعی و الگوسازی را از دیگر ویژگی‌های اربعین دانست و گفت: جریان‌های سیاسی _اجتماعی، توانایی تغییر و تحول را دارند، در طول تاریخ جریان‌های فکری، سیاسی، کلامی و ...، وجود داشته است که توانستند منشأ اثر باشند. اگر از ظرفیت اربعین هم به درستی استفاده شود، می‌توان با جریان‌سازی و الگوسازی، زمینه تحولات سیاسی_اجتماعی را در ابعاد جهانی ایجاد کرد./پایان