دکتر رضایی: برنامه‌ی راهبردی موجب جلوگیری از پراکنده‌کاری در پژوهش‌ها می‌شود
در گفت‌وگو با دکتر رضایی:
برنامه‌ی راهبردی موجب جلوگیری از پراکنده‌کاری در پژوهش‌ها می‌شود
مدیریت نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی از سال 1392، زیر نظر مستقیم رئیس پژوهشگاه در راستای تحقق آئین‌نامه‌ی تشکیل دفاتر نظارت و ارزیابی در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی مصوب (1/7/77 ) و اساسنامه مصوب پژوهشگاه 29/8/1391 تشکیل شد و فعالیت خود را در راستای انجام وظایف محوله آغاز کرد. هم‌اکنون این واحد با مدیریت دکتر مسعود رضایی در چارت سازمانی پژوهشگاه فعالیت خود را انجام می‌دهد که هدف از تشکیل این واحد، پایش مستمر و نظام‌مند عملکرد پژوهشگاه و میزان پیشرفت و تحقق برنامه‌های راهبردی و عملیاتی به منظور شناسایی وضعیت موجود، ارائه راهکار و ایجاد زمینه‌ی لازم برای ارتقاء و تضمین کیفیت در پژوهشگاه است. در این شماره از خبرنامه‌ی پژوهشگاه مصاحبه‌ای با دکتر مسعود رضایی، مدیر مرکز نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت، انجام دادیم که از نظرتان می‌گذرد:
# به‌عنوان اولین سؤال، درباره‌ی مزایای برنامه‌ی راهبردی برای پژوهشگاه توضیح بفرمایید؟
مزایای برنامه‌ی راهبردی برای پژوهشگاه از جنبه‌های مختلف قابل تأمل است: برنامه‌ی راهبردی این امکان را به پژوهشگاه می‌دهد که به شیوه‌ای خلاق و نوآور عمل کند و در برابر آینده منفعل نباشد و آینده را تحت کنترل خود درآورد. همین‌طور مدیران و کارکنان پژوهشگاه با درگیرشدن در برنامه‌ی راهبردی، خود را متعهد به حمایت از پژوهشگاه می‌دانند. برنامه‌ی راهبردی زمینه‌ی برنامه‌ریزی غیرمتمرکز برای پژوهشگاه را نیز فراهم می‌کند و باعث می‌شود برنامه‌ریزی با مشارکت همه‌ی اعضای پژوهشگاه ازجمله اعضای هیأت علمی، کارکنان و مدیران سطوح پایین‌تر (همان‌طور که در پژوهشگاه اتفاق افتاد) صورت گیرد و صرفاً یک برنامه‌ی متمرکزو از بالا به پایین نباشد. بدیهی‌ست که هر قدر مشارکت اعضا در تدوین برنامه بیشتر باشد، ضمانت اجرای آن نیز بیشتر خواهد بود. برنامه‌ی راهبردی باعث می‌شود هم اعضای هیأت علمی و هم پژوهشگاه به صورت تخصصی فعالیت کنند و بر حوزههای مشخصی متمرکز شوند و از پراکنده‌کاری در پژوهش‌ها جلوگیری شود. ما در برنامه‌ی راهبردی می‌توانیم پژوهشگاه را به سمت حوزههای پژوهشی مشخص و معین هدایت کنیم که حاصل آن برندشدن پژوهشگاه در قلمروهای پژوهشی خاص است. مزیت دیگر برنامه‌ی راهبردی نظم و نسق دادن به کارها و فعالیت‌های پژوهشگاه است. طبیعی است که برنامه باعث می‌شود برای تمام فعالیت‌ها آغاز و پایانی وجود داشته باشد، گام‌ها و تعهدات افراد و واحدها مشخص باشد، انتظاراتی که از هر فعالیت وجود دارد معین باشد و هم سازمان و هم افراد تکلیف خود را بدانند و بر مبنای آن عمل کنند. برنامه‌ی راهبردی فعالیت ارکان و بخش‌های مختلف پژوهشگاه را حول محور یا محورهای مشخص متمرکز می‌کند و همگرایی مدیران، سازمان و کارکنان را بیشتر می‌کند و باعث می‌شود که اهالی پژوهشگاه با همدلی بیشتری کارهای پژوهشگاه را پیش ببرند. مزیت دیگر برنامه‌ی راهبردی شناخت بیشتر از محیط داخلی و خارجی و انطباق و سازگاری با تغییرات محیطی است که ممکن است در عملکرد پژوهشگاه تأثیرگذار باشند.
# برنامه‌ی راهبردی دوم پژوهشگاه دارای چه مؤلفه‌هایی است؟
بدیهی است که برنامه‌ی راهبردی دوم پژوهشگاه مانند هر برنامه‌ی راهبردی دیگر دارای منشور برنامه، بیانیه‌ی چشم‌انداز، بیانیه‌ی مأموریت، بیانیه‌ی ارزش‌ها، اهداف کلان، راهبردها و سیاست‌هاست و از روش‌های متعارف در تدوین برنامه‌ی راهبردی مانند تحلیل سؤالات و غیره نیز برای تدوین آن استفاده شده است. این برنامه دارای 6 راهبرد و 32 سیاست است که این راهبردها و سیاست‌ها بیشتر با هدف‌گیری واحدهای ستادی پژوهشگاه و حتی تا حدودی به تفکیک معاونت‌های مختلف پژوهشگاه تدوین شدهاند و بیشتر ماهیت بسترسازی برای فعالیت‌های پژوهشی واحدهای صفی را دارند. ما در تدوین برنامه‌ی راهبردی دوم تلاش کردیم فعالیت‌های مختلف پژوهشگاه را از زوایای متفاوت مورد بررسی و تأمل قراردهیم و راهبردها و سیاست‌هایی را تدوین کنیم که متناسب با شرایط پژوهشگاه باشند اما وجه تمایز برنامه‌ی دوم پژوهشگاه با برنامه‌های راهبردی دیگر، داشتن اولویت‌های پژوهشی است. ما برای واحدهای صنفی یا درواقع پژوهشکده‌ها و مراکز که نقطه‌ی ثقلِ پژوهشگاه و محل انجام طرح‌های پژوهشی هستند، طی یک فرایند مشخص، اولویت‌های پژوهشی را مشخص کردیم. در تدوین این اولویت‌ها هم بدیهی بود که نمی‌توانستیم تمام پژوهشکده‌ها و مراکز را پوشش دهیم، چون در این صورت به انبوهی از محورها و اولویت‌ها برمی‌خوردیم که طبیعتاً دیگر اولویت نبودند. به‌طور مثال عرض کنم که پژوهشکده‌ای برای ما پنج اولویت ارسال کرده بود که در ذیل هر اولویت سه،چهار طرح پژوهشی قرار می‌گرفت و دو یا سه عضو هیأت علمی هم قرار بود این طرح‌ها را انجام دهند. خوب ما چطور می‌توانستیم با وجود قریب به 145 عضو هیأت علمی این اولویت‌ها را اولویت‌های پژوهشگاه قرار دهیم و بگوییم در فلان اولویت دو عضو هیأت علمی کار پژوهشی انجام می‌دهند؟
ما در تدوین اولویت‌ها باید دوجنبه‌ی متضاد را کنار هم قرار می‌دادیم: 1) اولویت به گونه‌ای باشد که پژوهشگاه بتواند در یک حوزه‌ی پژوهشی خاص مطرح و شناخته شود و 2) در ذیل اولویت تعداد طرح‌های پژوهشی و طبیعتاً تعداد ا عضای هیأت علمی بیشتری قرار گیرند. انتظار از ما این بود که در برنامه بین این دو، جنبه‌ی تعادلی برقرار کنیم که با توجه به تنوع و تکثر تخصص‌های موجود در پژوهشگاه کار بسیار سختی بود. در هرصورت ما تلاش کردیم با استفاده از معیارهای مشخص نظیر مسائل پژوهشی پژوهشکده‌ها و مراکز که توسط خود آنها مشخص شده بود، بررسی چالش‌های کشور در حوزه‌ی علوم انسانی و اجتماعی و اسناد مرتبط با مسائل اولویت‌دار پژوهشی حوزه‌ی علوم انسانی و ... شش اولویت پژوهشی را برای برنامه‌ی راهبردی دوم مشخص کنیم که هم پاسخ‌گوی مسائل مبتلا به جامعه در حوزه‌ی علوم انسانی- اجتماعی باشیم، هم پژوهشگاه را در حوزههای خاص به برند تبدیل کنیم و هم حداکثر بهره را از توان و تخصص اعضای هیأت علمی در حوزههای تخصصی گوناگون ببریم.
# آیا در تدوین برنامه‌ی راهبردی دوم از اسناد بالادستی نیز استفاده شده است؟
بله، طبیعی است که ما از اسناد بالادستی نیز باید در تدوین برنامه‌ی راهبردی دوم پژوهشگاه استفاده می‌کردیم. نقشه‌ی جامع علمی کشور، سیاست‌های کلی علم و فناوری، سیاست‌های کلی و قانون برنامه‌ی ششم توسعه، سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، سیاست‌های کلی تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی و سیاست‌های کلی نظام اداری اسنادی بودند که در برنامه‌ی راهبردی دوم پژوهشگاه از آنها استفاده و در نهایت 32 مفهوم استخراج شد که در تدوین ارکان جهت‌ساز برنامه‌ی راهبردی نقش ایفاء کردند. در کنار این اسناد برنامه‌ی راهبردی برخی از دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور از جمله دانشگاه‌های: تهران، تربیت مدرس، شهید بهشتی، شیراز و پژوهشگاه‌های مواد و انرژی، علوم و فناوری اطلاعات، مؤسسه‌ی پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی و... نیز مورد بررسی قرار گرفتند.
# فرایند اجرایی تدوین برنامه‌ی راهبردی دوم به چه صورت بوده است؟
فرایند اجرایی تدوین برنامه‌ی راهبردی در مدیریت نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت با تشکیل کارگروه‌های مختلف از جمله کارگروه تخصصی نظارت، ارزیابی و پیشبرد برنامه، کارگروهی متشکل از نمایندگان پژوهشکده‌ها و مراکز و کارگروه مشورتی با حضور اعضای هیأت رئیسه آغاز و تلاش شد تدوین برنامه با مشارکت مستقیم اعضای پژوهشگاه در سطوح مختلف پیش برده شود. در گام اول، به منظور آگاهی از وضعیت برنامه‌ی اول توسعه و نتایج آن، این برنامه به صورت جامع و دقیق ارزیابی شد تا میزان دستیابی به راهبردها و سیاست‌ها در برنامه‌ی اول مشخص و پیوند برنامه‌ی دوم با آن حفظ شود. در گام دوم و به منظور انطباق برنامه‌ی دوم با اسناد بالادستی، همان‌طور که قبلاً هم عرض کردم این اسناد بررسی شدند. در گام سوم، جلسات کارگروه تخصصی به صورت مستمر و چند جلسه در هفته برگزار شد. این کارگروه مسئولیت اصلی تهیه‌ی پیش‌نویس اولیه‌ی برنامه‌ی دوم را برعهده داشت و حاصل این جلسات تهیه‌ی پیش‌نویس چشم‌انداز، مأموریت، ارزش‌ها، راهبردها و سیاست‌های برنامه‌ی دوم بود. ما به موازات برگزاری جلسات کارگروه تخصصی، به منظور آگاهی از دیدگاه‌های ارزشمند اعضای محترم هیأت علمی و کارشناسان محترم پژوهشکده‌ها، افزایش مشارکت واحدها در تهیه‌ی برنامه و تدوین برنامه‌ای واقع‌بینانه و مبتنی بر شرایط و مقدورات پژوهشگاه، جلساتی را با پژوهشکده‌ها و مراکز برگزار کردیم که به شناخت نقاط قوت و ضعف و فرصت‌ها و تهدیدهای پژوهشگاه کمک قابل ملاحظه‌ای کرد. در گام چهارم، جلسات کارگروه نمایندگان محترم پژوهشکده‌ها برگزار شد و پیش‌نویس چشم‌انداز، مأموریت، ارزش‌ها، راهبردها و سیاست‌های برنامه‌ی دوم با حضور آنان مورد بحث و بررسی قرار گرفت. علاوه بر این، به منظور بررسی ضریب اهمیت و وضعیت موجود عوامل داخلی و خارجی در پژوهشگاه، معاونان، مدیران کل، رؤسا و نمایندگان محترم پژوهشکده‌ها، در جلسات جداگانه‌ای پرسش‌نامه‌ی نقاط قوت و ضعف و فرصت‌ها و تهدیدها را تکمیل کردند. در گام پنجم پس از تحلیل و جمع‌بندی نظرات توسط اعضای کارگروه تخصصی، پیش‌نویس ارکان برنامه در سه جلسه‌ی مشورتی با حضور اعضای هیأت رئیسه به بحث گذاشته و اصلاحات مورد نظر انجام شد. در گام ششم، مؤلفه‌های دومین برنامه‌ی راهبردی در جلسات شورای راهبردی پژوهشگاه ارائه و پس از بحث و بررسی و انجام اصلاحات لازم به تصویب رسید و در نهایت هم برنامه در کمیسیون دائمی هیات امناء و خود هیأت امناء بررسی و مصوب شد. فرایند تدوین اولویت‌های پژوهشی هم مسیر مشابهی را طی کرد که قبلا هم به آن اشاره شد.
# به نظر شما ویژگیهای بارز برنامه‌ی راهبردی دوم چیست؟
به عقیده‌ی من برنامه‌ی راهبردی دوم ویژگیهای زیادی داشت. اولین ویژگی برنامه‌ی راهبردی دوم مانند برنامه‌ی اول، درون‌زا بودن آن و مشارکت همه اعضای هیأت علمی پژوهشگاه و تمام واحدهای اجرایی در تدوین برنامه است. برنامه‌های عملیاتی واحدهای صنفی درواقع توسط خود اعضای هیأت علمی نوشته شدهاند و پیش‌بینی خروجی‌ها، نوع خروجی‌ها، تعداد خروجی‌ها و... نیز توسط آنان انجام شده است. همه‌ی اعضای هیأت علمی برنامه‌های عملیاتی مربوط به خود را تدوین کرده‌اند که حاصل آنها برنامه‌های عملیاتی پژوهشکده‌ها و مراکز را شکل داده‌اند که در نهایت برنامه‌های عملیاتی پژوهشگاه شکل گرفته است. در واحدهای ستادی و برای فعالیت‌های اجرایی پژوهشکده‌ها و مراکز نیز فرایند مشابهی طی شده است و برنامه‌های عملیاتی با مشارکت مدیران و کارکنان بخش‌های مختلف تدوین شدهاند. ویژگی دوم برنامه‌ی راهبردی، پیوند و ارتباط آن با برنامه‌ی اول پژوهشگاه است. تلاش شده است در جاهایی که مطابق با داده‌ها، آمار و اسناد، بنا‌به ضرورت، راهبردها و سیاست‌های برنامه‌ی اول به گونه‌ای در برنامه‌ی دوم نیز تداوم یابند، این تداوم حفظ شود. به عنوان مثال دو راهبرد برنامه‌ی اول در برنامه‌ی دوم نیز حضور دارند. همچنین 18 سیاست برنامه‌ی اول به شکل‌های مختلف در راهبردها، سیاست‌ها و برنامه‌های عملیاتی برنامه‌ی دوم بروز یافته‌اند و 114طرح پژوهشی برنامه‌ی اول در قالب 131 طرح پژوهشی در برنامه‌ی دوم ادامه یافته‌اند. ویژگی بارز سوم برنامه‌ی راهبردی دوم پژوهشگاه، انطباق و سازگاری آن با موضوعات راهبردی و سیاست‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است. به‌عنوان مثال؛ تدوین و ارائه‌ی طرح جامع عمرانی(طرح جامع فضای کالبدی)، توسعه‌ی استفاده از فناوری اطلاعات در نظام اداری و پایش از راه دور، برنامه‌ریزی برای بالندگی و توانمندسازی اعضای هیأت علمی، توسعه‌ی بانک‌های اطلاعاتی و کتابخانه‌های مجازی و اصلاح ساختار تشکیلاتی، سازماندهی و چابک‌سازی دانشگاه و کاهش تعداد پست‌های سازمانی برخی از موضوعات راهبردی و سیاست‌های مورد انتظار وزارتخانه از دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها هستند که هر یک از این‌ها در برنامه‌ی راهبردی دوم دارای ما به ازاء است. ویژگی بارز چهارم این برنامه، تخصص‌گرایی خود پژوهشگاه علاوه بر تخصص‌گرایی اعضای هیأت علمی است. یعنی با تدوین اولویت‌های پژوهشی انتظار می‌رود در پایان برنامه‌ی پژوهشگاه درقلمروهای پژوهشی خاص حرف برای گفتن داشته باشد و دراین حوزه‌ها متخصص شود. ویژگی دیگر برنامه‌ی راهبردی دوم همگامی و انطباق آن با چارت جدید پژوهشگاه و بسیاری از آئین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌هایی است که اخیراً در پژوهشگاه تدوین شدهاند. به عنوان مثال؛ تغییرات واحدهای ستادی پژوهشگاه در برنامه منعکس شدهاند. همین‌طور ارتباط ارگانیک بین نظام‌نامه پژوهشی و سایر آئین‌نامه‌ها با برنامه‌ی راهبردی دوم وجود دارد.
# برنامه‌ی راهبردی دوم تا چه حد متأثر از برنامه‌ی راهبردی اول پژوهشگاه بوده است؟
همان‌طورکه قبلاً عرض کردم، ارتباط بین دو برنامه حفظ شده است، اما نکته‌ی مهمی که وجود دارد این‌است که در هر صورت ما باید یک ارزیابی از برنامه‌ی اول می‌داشتیم تا بتوانیم وضعیت پژوهشگاه در برنامه‌ی اول را مشخص کنیم و سپس گام‌های بعدی به سوی برنامه‌ی دوم را برداریم. خوشبختانه این ارزیابی در طول سال‌های مختلف انجام شده بود و ما توانستیم از نتایج این ارزیابی‌ها در تدوین برنامه‌ی دوم استفاده کنیم. نکته‌ی دیگر حضور برخی از اعضای موثر در تدوین برنامه‌ی اول پژوهشگاه، در کمیته‌های تدوین برنامه‌ی دوم بود که این امر هم فرصت مغتنمی برای ما ایجاد کرد تا هم بتوانیم با روح برنامه‌ی اول پیوند برقرار کنیم و هم از تجربه‌های برنامه‌ی اول در برنامه‌ی دوم استفاده کنیم. به‌طورخلاصه می‌توانم بگویم که برنامه‌ی راهبردی دوم پژوهشگاه نه عین برنامه‌ی راهبردی اول است و نه بهطورکلی چیزی جدای از آن است.
# مدیریت نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت چه مدت زمان درگیر تدوین برنامه‌ی راهبردی دوم پژوهشگاه بوده و تعداد اعضای تدوین برنامه‌ی دوم چندنفر بودند و چند جلسه زمان برده است؟
تدوین برنامه‌ی راهبردی دوم نزدیک به 20 ماه به طول انجامید و حدود 48 نفر به صورت مستقیم در تدوین برنامه‌ی راهبردی دوم مشارکت داشته‌اند و در مجموع قریب به 70 جلسه در سطوح مختلف برای تهیه‌ی برنامه‌ی راهبردی دوم پژوهشگاه برگزار شده است.
# با توجه به رخدادهای اخیر نظیرکرونا و... آیا برنامه از انعطاف لازم دراین زمینه برخوردار است؟
باید عرض کنم، گرچه مؤلفه‌های اصلی برنامه‌ی راهبردی دوم در هیأت امنای پژوهشگاه تصویب شده است و تغییر آنها نیازمند طرح مجدد در هیأت امنا است، اما اختیار تصویب برنامه‌های عملیاتی که طرح‌های پژوهشی هم جزء آنها هستند، به شورای راهبردی و نظارت پژوهشگاه داده شده است. این موضوع بدین معناست که برنامه از انعطاف لازم برخوردار است و هر کدام از اعضای هیأت علمی که مایل باشند درباره‌ی مسائل و رخدادهای ناگهانی نظیر کرونا به پژوهش بپردازند، می‌توانند از مجرای شورای راهبردی و نظارت اقدام و طرح‌های پژوهشی مرتبط با مسائل روز را جایگزین طرح‌های قبلی کنند. بدیهی‌ست که لازمه‌ی این کار، طی فرایند اجرایی و تصویب عناوین طرح‌های پیشنهادی در شورای راهبردی و نظارت است.
# نحوه‌ی پایش برنامه‌ی راهبردی دوم به چه صورت خواهد بود؟
برنامه‌ی راهبردی دوم هم مانند برنامه‌ی اول دارای برنامه‌های عملیاتی مشخصی است. این برنامهها جمع‌آوری شده و رفته‌رفته در جلسات شورای راهبردی و نظارت بررسی و تصویب خواهند شد. پایش برنامه‌ی دوم بیشتر مبتنی بر این برنامه‌های عملیاتی است. شاخص‌های مشخصی متناسب با این برنامهها تدوین خواهند شد و براساس آنها برنامه به صورت دوره‌ای ارزیابی خواهد شد. البته با توجه به ماهیت فعالیت‌ها هم شاخص‌های کمی و هم شاخص‌های کیفی خواهیم داشت و تلاش خواهد شد برنامه به صورت جامع مورد ارزیابی قرار گیرد.
# در پایان اگر توضیح دیگری دارید، بفرمایید؟
همان‌طور که قبلا هم عرض کردم جمع کثیری از اهالی پژوهشگاه در تدوین برنامه‌ی راهبردی دوم مشارکت داشته‌اند که در این‌جا لازم می‌دانم از همه‌ی این بزرگواران تشکر کنم. از ریاست و معاونان پژوهشگاه که همیشه ما را در طول تدوین برنامه‌ی دوم حمایت کردند، از رؤسا و نمایندگان پژوهشکده‌ها و مراکز که گام‌به‌گام در تدوین برنامه همراه ما بودند، از اعضای هیأت علمی پژوهشگاه که در واقع بخش زیادی از برنامه توسط خود این بزرگواران نگاشته شده است، از همه‌ی مدیران و کارکنان پژوهشگاه که نقشی بی‌بدیل در برنامه‌ی دوم داشته‌اند و به ویژه از اعضای کارگروه تخصصی برنامه‌ی دوم و کارشناسان مدیریت نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت که کلیت برنامه، حاصل زحمات و تلاش‌های آنان است قدردانی می‌کنم و امیدوارم این مساعدت‌ها و کوشش‌ها در اجرای برنامه نیز همچنان تداوم داشته باشد تا پژوهشگاه به قله‌های رفیع علم و دانش دست یابد
نظر شما :