دکتر اجاق: پژوهشکده‌ی مطالعات فرهنگی و ارتباطات به‌عنوان بازوی پژوهشی رشته‌ی ارتباطات کشور در نظر گرفته است
رئیس پژوهشکده‌ی مطالعات فرهنگی و ارتباطات:
این پژوهشکده خود را به‌عنوان بازوی پژوهشی رشته‌ی ارتباطات کشور در نظر گرفته است
پژوهشکده‌ی مطالعات فرهنگی و ارتباطات یکی از پژوهشکده‌هایی است که مسائل روز عالم رسانه و ارتباطات را دنبال می‌کند و با نگاه خاصی مسائل این عرصه را زیرنظر دارد. در این شماره از خبرنامه با دکترسیده‌زهرا اجاق سرپرست این پژوهشکده مصاحبه‌ای انجام داده‌ایم که از نظرتان می‌گذرد:
* به عنوان اولین سؤال از سوابق پژوهشکده‌ی مطالعات فرهنگی و ارتباطات بفرمائید؟
پژوهشکده‌ی علوم ارتباطی و توسعه یکی از دوازده مؤسسه‌ای بود که در سال 1360 با تصویب هیأت‌دولت به‌هم پیوسته و پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی را تشکیل دادند. اما در حقیقت قدمت این پژوهشکده به سال 1355 می‌رسد. با این حال با توجه به مهاجرت و بازنشستگی اعضاء آن در طول سال‌های مدید و پس از ادغام مؤسسات عملاً تا سال 1390 غیرفعال بود. که در‌این سال تصمیم به فعالیت مجدد آن گرفته شد و با سرعت گرفتن کارها از سال 1392 تا سال 1397 هشت عضو هیأت‌علمی برای این پژوهشکده جذب شدند و اکنون یکی از پژوهشکده‌های فعال و در حال توسعه‌ی پژوهشگاه است.
* چه جایگاهی را می‌توان برای این پژوهشکده در حوزه‌ی علم کشور متصور شد؟
برای پاسخ به این سؤال باید از دو جنبه به موضوع نگاه کرد: اول این‌که، رشته‌ی ارتباطات و مطالعات رسانه درکل، رشته‌ی نسبتاً جدیدی است و نسبت به رشته‌های دیگر علوم‌انسانی و اجتماعی، جوان‌تر است. به‌همین‌دلیل در جریان توسعه‌ی این علم در کشور، دانشگاه‌ها‌ی مهمی چون تهران و علامه‌طباطبایی و بعدها دانشگاه امام صادق(ع) و صدا ـ سیما در سطح آموزشی این رشته را تأسیس کردند. در حال حاضر هم برخی از دانشگاه‌ها‌ی کشور درصدد هستند تا این رشته را راه‌اندازی کنند. اما در سطح پژوهش، مؤسسه یا پژوهشکده‌ای که متمرکز بر ارتباطات و رسانه‌ها به تحقیق بپردازد وجود نداشته است و تنها اخیراً چند مؤسسه‌ی پژوهشی گروه‌هایی را در این موضوع تأسیس کرده‌اند. این درحالی است که ضرورت و اهمیت توجه به ارتباطات در توسعه و پیشرفت کشور به اندازه‌ای بوده که در زمان پیش از انقلاب، مؤسسه‌ی پژوهشی مطالعات ارتباطات و توسعه با پژوهشگران مهمی چون مجید تهرانیان، علی اسدی و هرمز مهراد فعال بوده است که انجام پژوهش‌های بنیادی و کاربردی در علوم ارتباطی و توسعه‌ی ملی و گسترش، نقش پشتیبانی اطلاعات و ارتباطات در توسعه‌ی فرهنگی، آموزشی، اقتصادی و اجتماعی کشور را برعهده داشته است. این خلأ پس از انقلاب آن‌طورکه شایسته‌ی حکومت‌اسلامی و شعارهای انقلاب اسلامی در دستیابی به استقلال و آزادی باشد، تحقق نیافته است. در نتیجه همان‌گونه که گفتم، با فهم اهمیت و ضرورت این موضوع، در دهه‌ی اخیر پژوهشکده‌ی ارتباطات در پژوهشگاه با جذب اعضای هیأت‌علمی جوان شکوفا شد تا بتواند با پر کردن این خلأ نقش مهمی در توسعه و پیشرفت کشور ایفا کند.
دوم این‌که، پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی جایگاه مهمی در پژوهش‌های علوم‌انسانی دارد و بزرگترین مؤسسه‌ی پژوهشی علوم‌انسانی در کشور است. چنین پژوهشگاهی برای حفظ جایگاه راهبردی خودش در علوم‌انسانی نمی‌تواند به رشته‌ی ارتباطات بی‌توجه باشد. از این‌رو، با توجه به نقش مهم و فزاینده‌ی رسانه‌ها در دنیا و فضای جهانی‌شده‌ی امروزی، گسترش فعالیت‌های این پژوهشکده در دستور کار قرار گرفت تا مأموریت توسعه و تعمیق مطالعات و تحقیقات در حوزه‌ی ارتباطات، فرهنگ و رسانه را تحقق بخشد.
* با توجه به جوان بودن اعضای هیأت‌علمی این پژوهشکده و اهداف بلندی که برایش در نظر گرفته‌اید؛ چه سیاست‌هایی برای دستیابی به این اهداف اتخاذ شده است؟
اول این‌که، تلاش شده افرادی که به‌عنوان عضو هیأت‌علمی در این پژوهشکده جذب شده‌اند، اشخاصی باشند که از نظر علمی و توان پژوهشی بالا بوده و از دانشگاه‌ها‌ی درجه‌ی یک فارغ‌التحصیل شده باشند. طی این سال‌ها براساس ضوابط قانونی و زیر نظر وزارت محترم علوم روند جذب اعضای هیأت‌علمی در جریان بوده است و تاکنون هفت عضو هیأت‌علمی در این پژوهشکده جذب و همگی مشغول به کار شده‌اند. دوم این‌که، این پژوهشکده خود را به‌عنوان بازوی پژوهشی رشته‌ی ارتباطات در کشور در نظر گرفته و تعاملات نزدیکی با دانشگاه‌ها‌ی تهران و علامه‌طباطبایی دارد. همچنین در پیوند با نهادهای مهم فرهنگی کشور، این پژوهشکده همکار اصلی کرسی ارتباطات علم یونسکو است و با انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات، مرکز تحقیقات سیاست علمی‌کشور، موزه‌ی ملی علوم و فناوری و غیره تفاهم‌نامه مشترک دارد. علاوه‌بر‌این سعی کرده‌ایم تا با مرکز تحقیقات استراتژیک و پژهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات رابطه‌ی مفیدی داشته باشیم. خوشبختانه این پژوهشکده مجوز برگزاری دو رشته در مقطع کارشناسی‌ارشد در رشته‌های «مدیریت رسانه» و «دین و رسانه» را هم دارد که به واسطه‌ی پایان نامه‌های خوب و هدفمندی که در آنجا تعریف شده، تلاش شده است! بر کمبود نیروی انسانی متخصص در این حوزه که بتواند در اجرای مأموریت و دستیابی به اهداف ملی تلاش کنند، غلبه کنیم. ان‌شاءالله در ادامه‌ی راه هم با جذب اعضای هیأت‌علمی بیشتر و تأسیس رشته در مقطع دکتری این مسیر ادامه می‌یابد.
* دستاوردهای علمی‌این پژوهشکده تاکنون چه بوده است؟
به نسبت سابقه‌ی این پژوهشکده، عملکرد خوبی را از آنها شاهد بوده‌ایم. انتشار چند مجلد کتاب تألیفی و ترجمه‌ای، نگارش فصول مختلف تخصصی درکتاب‌های فارسی و انگلیسی، نشر ده‌ها مقاله‌ی علمی‌ـ ترویجی و علمی‌ـ پژوهشی توسط اعضای هیأت‌علمی این پژوهشکده و چند مقاله‌ی بین‌المللی نشان می‌دهد که فعالیت‌های علمی این پژوهشکده شایان توجه است.
اخیراً یکی از اعضاء این پژوهشکده برنده‌ی جایزه‌ی بین‌المللی علم اطلاعات و دانش‌شناسی شد. علاوه بر‌این، مشارکت موزه‌ی ملی علوم کشور همایش علمی «میراث علم و جامعه» را برگزار کرده‌ایم و در برگزاری چند همایش دیگر در داخل یا خارج پژوهشگاه نیز همکاری داشته‌ایم. یکی از همکاران اصلی در برگزاری همایش ارتباطات علم جایزه‌ی مصطفی (ص) بوده است. اعضای هیأت‌علمی آن در کنفرانس‌های بین‌المللی مختلف مانند public communication of Science and Technology و کنفرانس‌های انجمن بین‌المللی ارتباطات، کنفرانس بین‌المللی ظرفیت‌های راهبردی آموزه‌های اسلام در تحقق همزیستی مسالمت‌آمیز به‌صورت حضوری یا ارسال مقاله شرکت داشته‌اند. تعداد نشست‌هایی که‌این پژوهشکده برگزار کرده نیز در این سال‌ها سیر صعودی داشته به‌طوری که از یک نشست در سال 95 به 30 نشست در سال 98 رسید.
کارگاه‌های خوبی در حوزه‌ی روش تحقیق، نرم‌افزارهای مختلف، ارتباطات علم و روزنامه‌نگاری سلامت برگزار شده که مورد توجه مخاطبان هم قرار گرفته است. با هدف ترویج دانش و جهت‌گیری آن برای رفع مسائل و مشکلات جامعه، اعضاء این پژوهشکده طرح‌نامه‌های کارفرمایی متنوع و مختلفی را نوشته‌اند که خوشبختانه چند مورد از آنها به تصویب نهایی رسیده یا در حال نهایی‌شدن هستند. که این نشان می‌دهد پژوهشکده و پژوهشگران آن تا چه اندازه نسبت به شرایط جامعه و مشارکت مؤثر در فرایند حل مسائل آن حساس و فعال هستند. این پژوهشکده از سال 1393 دانشجو جذب کرده و تاکنون حدود 25 پایان‌نامه دفاع شده است (جدول 5). تعداد طرح‌های پژوهشی موظف و غیرموظف اعضای هیأت‌علمی‌شان هم حدود 15عنوان است که حدود 10 مورد نهایی شده‌اند. علاوه‌بر این‌ها، در شرایط همه‌گیری ناشی از ویروس کرونا، اعضاء هیأت‌علمی هم طرح‌نامه‌هایی برای پژوهش در‌این حوزه ارائه کرده‌اند و هم سخنرانی‌هایی در‌این‌باره داشته‌اند.
* موضوعات محوری طرح‌های پژوهشی و پایان‌نامه‌های دانشجویی در‌این پژوهشکده چه بوده است؟
گفت‌وگو و ارتباطات میان فردی، سواد رسانه‌ای و ارتباطات علم و سلامت موضوعات اصلی مورد توجه اعضای هیأت‌علمی در این پژوهشکده هستند اما در حوزه‌ی ارتباطات سیاسی و نشانه‌شناسی برنامه‌های دینی هم پژوهش‌هایی انجام شده یا در دست انجام هستند. پایان‌نامه‌های دانشجویان هم با محوریت موضوعات سواد رسانه‌ای، ارتباطات علم و سلامت، اقتصاد رسانه، مطالعات تطبیقی مدیریت رسانه انجام شده‌اند.
* این پژوهشکده مجله‌ای هم منتشر می‌کند؟
بله، فصلنامه‌ی مطالعات میان‌رشته‌ای در رسانه و فرهنگ توسط این پژوهشکده منتشر می‌شود که تاکنون بدون تأخیر انتشار یافته و در زمره‌ی مجلات Q2 وزارت علوم است. مقاله‌های منتشر شده هم بنیادی ـ فلسفی، اخلاقی و هم کاربردی ـ تجربی بوده‌اند. مقاله‌ها به رسانه‌های نوین و رسانه‌های قدیمی و ارتباطات انسانی هم پرداخته‌اند و مقالات روش‌شناسی هم در‌این مجله منتشر شده است. در شماره‌های اخیر به موضوع ارتباطات بحران هم توجه شده است. شرایط جهانی شدن و توسعه‌ی رسانه‌های نوین هم از جمله مواردی است که موضوع مقاله‌های منتشر شده در‌این فصلنامه بوده است.
نظر شما :