فرهنگ امروز/فاطمه امیراحمدی: نشست «اخلاق پژوهش در علوم اجتماعی ایران» با سخنرانی سیدآیت الله میرزایی عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی برگزار گردید که به اجمال در ذیل می‎آید.

میرزایی در ابتدای صحبت خود به نکته‎ای که برتراند راسل در مورد حقیقت و اخلاق داشت، اشاره کرد و گفت: «اجازه ندهیم واقعیت‎ها آن چیزی باشند که ما می‎خواهیم» و این نکته راسل برای پژوهش و علم‎ورزی اهمیت بنیادی دارد. در حالی که باید پای‌بند حقیقت‎جویی بود می‌بایست مراقب بود که حواشی بر اصل پژوهش مستولی نشوند و پژوهشگر را از مسیر اصلی‎اش منحرف نسازند.

این عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی گفت: تقریبا از دهه‎ی ۱۳۸۰ به این سو با یک رشد علمی شتابان در حوزه علم مواجه هستیم. تولیدات علمی در ایران به لحاظ محمل‎های اطلاعاتی چون کتاب، پایان نامه، مقاله و دانشجو، استاد و ...  افزایش یافته است. اما همزمان کیفیت نیز زیر سوال رفته است. یکی از دلایل این فقدان کیفیت، می‎تواند ناشی از فقدان پای‎بندی به قواعد هنجاری و اخلاقی تولید علم در ایران باشد. پدیده‎ای که دغدغه برخی از اندیشمندان ایرانی از جمله اندیشمندان علوم اجتماعی است و این نشانه‎ی وجود معضل و مشکل در فضای علم در ایران کنونی است. هر چند رعایت هنجارهای اخلاقی و تولید دانش معتبر و اخلاق‌مدار اجتماعی همواره مورد توجه برخی از اندیشمندان و پژوهشگران در ایران بوده است.

وی در ادامه افزود؛ لازم است عنوان کنم که موضوع اخلاق پژوهش موضوعی به شدت هنجاری است و خطر انحراف در این موضوع بیش‌تر است. انتظار می‎رود پژوهشگر با رعایت شرافت علمی، نتایج پژوهش خود را به طور شفاف در اختیار دیگران و اعضای اجتماع علمی قرار دهد.

میرزایی در ارایه تعریف خود از اخلاق پژوهش گفت: تعریفی که برای اخلاق پژوهش ارایه می‏دهم، می‏تواند مورد نقد و بررسی قرار گیرد. اما به نظر من «اخلاق پژوهش مجموعه‎ای از قواعد و ضوابط ایجابی و سلبی مورد توافق اجتماع علمی است که پژوهشگران ملزم و متعهد به رعایت آن‎ها در فرایند پژوهش هستند». کانون تعریف را بر توافق اجتماع علمی گذاشتم. زیرا اخلاق پژوهش نمی‎تواند به صورت آمرانه و دستوری برای اجتماعات علمی تجویز شود. اخلاق پژوهش تابع تعریفی است که اعضای یک اجتماع علمی خاص با اعتنا به اخلاق حرفه‎ای‎شان در آن رشته علمی ارایه می‎کنند.

این محقق در حوزه علوم اجتماعی افزود؛ در واقع تولید علم بدون رعایت هنجارها و قواعد اخلاقی می‎تواند تولیدات علمی نامعتبر، بی‎کیفیت، ناسودمند و بیهوده و سست و عدم استحکام اجتماعات علمی را در پی داشته باشد. از آن‎‏جایی که اجتماع علمی خود یک پدیده اخلاقی و جمعی است. رعایت هنجارهای اخلاقی در تولیدات علمی اهمیت و ضرورت کارکردی دارد. موضوع اخلاق پژوهش نیز از این جهت اهمیت دارد که می‎تواند به قوام و دوام اجتماع علمی یاری رساند. اجتماعات علمی با تاکید بر همین قواعد و هنجارهای اخلاقی و حرفه ای و با نظارت بر فعالیت های علمی، خودپایداری را تضمین می‎نمایند.  

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی گفت: اگر نگاهی فرایندی به تولید علم داشته باشیم، اخلاق علمی، کل فرایند تولید علم را در بر می‎گیرد. اگر چهار حوزه‎ی کنش گسترده‎ی به هم پیوسته و مرتبط در تولید علم یعنی آموزش، پژوهش، نشر و کاربرد علم را در نظر بگیریم، رعایت اخلاق علم در این چهار حوزه ضرورت دارد. بر این اساس فردی که در حوزه آموزش، هنجارها و قواعد اخلاق علمی را رعایت نمی‌کند، ممکن است در امر پژوهش یا نشر علم نیز دچار هنجارشکنی اخلاقی شود. زیرا پیوند عمیقی بین حوزه‎های یاد شده در فرایند  تولید علم وجود دارد.

او گفت: اعتبار آثار علمی منوط به رعایت قواعد و هنجارهای علمی مورد توافق اجتماعات علمی در کاوشگری و جست‎وجوی مداوم حقیقت است. حتی فراتر رفتن از چارچوب‌های مورد توافق اجتماع علمی نیز مستلزم فهم و درک درست قواعد و هنجارهای موجود است. بر این اساس، ما مجاز نیستیم هر آن‎چه که می‎خواهیم و هر طور که می‌خواهیم، بگوییم، بنویسیم و منتشر کنیم. بلکه باید در چارچوب‎های مورد توافق اجتماع علمی آثار علمی را عرضه کنیم. در واقع رعایت اخلاق علمی می‌تواند تضمینی برای قاعده‎مندی و هنجارمندی تولید علم و دانش و در نتیجه امکان نقد و اعتباریابی آن باشد.

میرزایی ادامه داد؛ اگر علم بخواهد متحول شود و به معنای واقعی خود پیشرفت کند، ناگزیر از اعتباریابی درونی و بیرونی است. ایده‎های جدید بایستی در پیوند با ایده‎های پیشین و نسبت به آن‎ها مطرح شود. اخلاق علمی حکم می‏کند که شما نگاه پیشینیان و زحمات آن‎ها را در نظر بگیرید و بعد مسیر ناگشوده و کاوش حقیقت پیرامون مساله مورد مطالعه را پی بگیرید. وقتی موضوع مورد مطالعه پژوهشگر با پژوهش‌های پیشین پیوند بخورد، ارزش و اعتبار پژوهش وی بالا می‎رود و ممکن است یافته‎های وی در مقایسه و مقابله با پژوهش‌های پیشین به نتیجه‎ای برسد. وی اضافه کرد؛ سال‎ها پیش گونار میردال، در کتاب "عینیت در پژوهش‌های اجتماعی" آورده بود، «حقیقت‎جویی غایت علم است.» اگر حقیقت‎جویی فدای نوشتارهای سفارشی، عوام‎پسند و بازاری شود، علم و اجتماع علمی صدمه می‎بیند. از این رو بسیاری قائل به این هستند که بهترین مسائل علمی، مسائلی هستند که از مطالعات علمی دیگران حاصل شده باشد و این به معنای استمرار مسیر حقیقت‎جویی علمی است. از این دیدگاه پژوهش علمی به معنی طرح پرسش‎های نو و پاسخ به این پرسش‎ها و دوباره تولید پرسش‎های جدید یا فراهم نمودن زمینه‎ی پرسش‌ها و پاسخ های جدید در نوشتارهای علمی در واکاوی حقیقت است.

میرزایی درباره اجتماع علمی گفت: معتقدم در ایران اجتماع علمی در حال شدن است. یعنی با تمام نواقص، هم‎چنان تلاش برای نهادینه کردن علم  و فرایند تولید علم در ایران ادامه دارد. اگر علم‎ورزی مدرن ایرانیان را از دارالفنون به این سو درنظر بگیریم، این تلاش برای شدن استمرار داشته است. اگر چه به گمانم اجتماع علمی در ایران هنوز شکل وجدان جمعی به خود نگرفته است، اما به هر حال و با هر نسبتی از وجدان جمعی، اساسا اجتماع علمی یک اجتماع اخلاقی و حاصل تعامل و ارتباط ارگانیک کنش‎گران حوزه علم در یک فضای حرفه ایِ اخلاقی است. همین که حساسیت‌هایی پیرامون اخلاق علمی وجود دارد، نشان می دهد که زمینه‎های پیدایش وجدان جمعی در میان کنش‎گران علم وجود دارد؛ یعنی برای برخی از کنش‎گران حوزه علم، دغدغه و مساله است. بر این اساس پژوهش، بدون اعتنا به قواعد و هنجارهای علمی از یک سو و اجتماع علمی از سوی دیگر، پژوهشی در خلا است و اعتبار بیرونی این دست پژوهش‎ها دچار مساله است. پژوهش برای ارتقای رتبه دانشگاهی و دل‎نوشته‎های شبانه و نوشتارهای تبلیغاتی با پژوهش برای کاوش حقیقت و عرضه نظام یافته، روش‎مند و قاعده‎مند نتایج به اجتماع علمی متفاوت است.

میرزایی، بخشی از ناراستی‌های موجود در فضای علم را ناشی از عدم استقلال نسبی نهادهای علمی در ایران دانست و گفت: ریشه عدم استقلال نهادهای علمی در ایران، در ساختار اقتصاد سیاسی علم در ایران است و  معتقدم نهاد علم به لحاظ اقتصادی و مالی برای پیشبرد اهداف و برنامه‌هایش به نهاد سیاست یعنی دولت وابسته است. در چنین شرایطی به تعبیر رشر، «کسی که پول می‎دهد تا نی زده شود، می‎تواند بگوید چه آهنگی نیز نواخته شود یا چگونه نواخته شود». بخشی از هنجارشکنی‎های رخ داده در پژوهش نیز به دلیل همین همنوایی رخ داده است. برخی از سیاست‎های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری خواسته یا ناخواسته زمینه‎ساز و تسهیل کننده‎ی این امر بوده است.

این پژوهشگر ادامه داد؛ در چنین وضعیتی علاوه بر وظیفه‌ی تولید دانش اخلاق‌مدار و معتبر،  برملاسازی دانش اجتماعی تحریف شده نیز یکی دیگر از مسوولیت‎های اخلاقی پژوهشگران در صیانت از حقیقت‎جویی و نقش روشنگرانه‌ی علوم اجتماعی خواهد بود. سی. رایت میلز در کتاب" بینش جامعه شناسی" این پرسش‎ها را مطرح می‌کند: آیا پژوهشگران می‎توانند شخصا نظارت بر پژوهش را بر عهده بگیرند، آیا به عنوان دانشمندان علوم اجتماعی خود را از نظر اخلاقی مستقل می‎دانند، یا خود را از نظر اخلاقی تابع دیگران می‎دانند، آیا نسبت به مسایل اخلاقی بی‎تفاوت هستند؟ میلز، معتقد است که پژوهشگران علوم اجتماعی باید بتواند به این پرسش‎ها پاسخ بدهند و باید در برخورد با این پرسش‎ها جدی باشند.

سیدآیت میرزایی در انتها، با الهام از میردال، بر حقیقت‎جویی به عنوان غایت علم اجتماعی تاکید کرد و ‎افزود؛ بی‎تفاوتی نسبت به هنجارشکنی‎های اخلاقی رایج در فضای علوم اجتماعی، می‎تواند عرصه را برای فرصت‎طلبان و شبه‏ه عالمان اجتماعی باز کرده  و در نتیجه زمینه‎ی تولید علم اجتماعی نامعتبر و مخدوش و سفارشی را مهیا سازد. او گفت: من با خسروخاور و قانعی‎راد همدل هستم که روح اجتماع علمی را همین هنجارهای اخلاقی و فضای اخلاقی آن تشکیل می‎دهد. و به گفته میردال "علوم اجتماعی این وظیفه را دارد که به طور عام از راه بالا بردن معرفت حقیقی و تطهیر اعتقادات فرصت‎طلب، مصلحت‌طلب و نادرست، پایه‌های یک تعلیم و تربیت موثر را بنا نهد. یعنی اعتقادات مردم را عقلایی‎تر کند."  دستیابی به این مهم بدون تلاش برای ایجاد یک فضای اخلاقی تولید دانش اجتماعی امکان‎پذیر نیست و این امر نیز مستلزم نگاه حرفه‎ای، نقادانه و روشنگرانه به علوم اجتماعی در ایران است.