گزارش نشست «زنان، خانواده و مطالعات قرآنی»

نخستین ‌نشست علمی گروه پژوهشی مطالعات زنان و خانواده پژوهشکده علوم اجتماعی با همکاری پژوهشکده مطالعات علوم قرآنی با محور «زنان، خانواده و مطالعات قرآنی» بیست‌وهفتم خردادماه 1403، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به‌دو صورت حضوری و مجازی برگزار شد. سخنرانان این نشست، دکتر مریم صانع‌پور (استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)، دکتر فروغ پارسا (دانشیار پژوهشکده مطالعات علوم قرآنی) و دکتر هادی رهنما (استادیار پژوهشکده مطالعات علوم قرآنی) بودند و دبیری علمی نشست نیز بر عهده دکتر مالک شجاعی (استادیار پژوهشکده فرهنگ معاصر) بود.

در آغاز، دکتر مالک شجاعی، دبیر علمی نشست، با اشاره به مسئله زنان و خانواده در سطح جهان، جهان اسلام و ایران گفت: مسئله زنان و خانواده همواره در سطح جهان، جهان اسلام و ایران و حتی ساحت سیاست و کنش‌گری اجتماعی، مسئله جدی بوده است. بحث حقوق زنان به اتکاء آموزه‌های فطری و انسانی عدالت در فرهنگ‌های مختلف، از طرف زنان و برخی مردان با کشش‌ها و کوشش‌هایی همراه بوده است. در حوزه ادیان ابراهیمی، یهودیت، مسیحیت و اسلام نیز تلاش‌هایی برای خوانش متون مقدس؛ تورات، انجیل و قرآن به‌عنوان متون محوری ادیان شده تا ببینند از منظر زنانه‌نگر آیا می‌توان به خوانش و تفسیری متفاوت از تفسیر نگاه غالب که عقلانیت مذکر است دست یافت؟ البته این ماجرا صرفاً در حوزه الهیات نبوده و در حوزه فلسفه نیز بوده است.
دکتر شجاعی ادامه داد: زمانی‌که ادبیات فمینیستی را نگاه می‌کردم، مردان نقش‌آفرینی هم در این حوزه بودند مانند جان استوارت میل و حتی نیچه که باوجود خوانش دلالت‌های زن ستیزانه‌ای در آثارش هست، Perspectivism  آن‌طور که برخی مفسران تاریخ فلسفه می‌گویند، برای بحث زنان، مبناء قرار گرفته است. در ایران جدا از میراث ارزشمندی که قبل از اسلام دوره باستان داشته و همچنین دوره اسلامی، در دهه 40 نیز مباحثات و مناقشات جدی درباره زنان داریم که دو نمونه شاخص آن آثار مرحوم دکتر علی شریعتی و مرحوم استاد شهید مطهری است. در مجموعه آثار مرحوم شریعتی جلد 21، ایشان به‌خوبی اهم مسائلی که از افق دینی درباره زنان مطرح شده که معروف‌ترین آن کتاب «فاطمه فاطمه» است، سمینار زنان، انتظار عصر حاضر از زن مسلمان که سال 50 در حسینیه ارشاد به چاپ رسیده است. مرحوم شهید مطهری نیز در کتاب نظام حقوقی زن در اسلام، مسئله حجاب، اخلاق جنسی در اسلام و از آن مهم‌تر در جلد پنج یادداشت‌هایشان کار بکری انجام دادند که 300 صفحه فقط مسائل زنان و خانواده و 75 مسئله را در حوزه مطالعات زنان و خانواده به‌عنوان مسائل فوری و فوتی مطرح کردند. در عصر حاضر، معاصرین در دنیای عرب و در ایران نیز به این مسئله اندیشیده‌اند. ازجمله می توان به آثار دکتر محسن بدره (عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا) اشاره کرد که کار ارزشمندی در حوزه گفت‌وگوی میان اسلام و فمینیسم انجام دادند. رساله ایشان در دانشگاه تربیت مدرس نیز در همین فضا بوده است. در بین خانم‌ها می‌توان به آثار دکتر توفیقی: کتاب روش‌های مدرن تفسیر متون مقدس که یک فصل آن درباره خوانش‌های زنانه‌نگر از متون مقدس است، اشاره کرد. سال گذشته هم کاری درباره آیات بحث‌انگیز قرآن مانند آیه 34 ، 3 و 11 سوره نساء، 228 بقره، 28 یوسف توسط دکتر محمدحسن شیرزاد در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، منتشر شده است.
تدبری زنانه در قرآن
در ادامه نشست، دکترمریم صانع‌پور درباره «تدبری زنانه در قرآن» سخن گفت. وی به عقلانیت مذکر و مؤنث در نگرش توحیدی قرآن پرداخت و ادامه داد: در نگرش توحیدی قرآن علاوه بر ویژگی‌های عقل ذاتی انسان بماهو انسان، ویژگی‌های عقلانیت مذکر و مؤنث نیز معرفی شده تا مخاطبان بدانند که جامعه انسانی جزء با مشارکت این دوگونه عقلانیت به کمال نمی‌رسد؛ اما متأسفانه همواره در تاریخ «قرآن‌اندیشی» فقط صداهای مردانه به گوش رسیده و به‌ندرت طنین «تدبری زنانه در قرآن» شنیده شده‌ است؛ تدبری زنانه که بر اساس آموزه‌های قرآنی برخی مؤلفه‌هایش عبارتند از: مهرورزی، حیات‌گرایی، شهودگروی اشراقی، تعامل هم‌افزایانه، استبدادگریزی، جمع‌گرایی، عاقبت‌اندیشی، عدالت‌خواهی، آزادگی، گفت‌وگومحوری برهانی، صلح‌‌طلبی، فضیلت‌گستری، آگاهی‌بخشی، دیگردوستی مراقبتی، و جمال‌طلبی.
دکتر صانع‌پور ضمن ارائه نمونه‌ای اجمالی از «تدبر زنانه در قرآن» بر اساس شاخصه‌های «عقلانیت زنانه به روایت قرآن کریم» افزود: امید است که صداهای زنانه بیشتری در آینده قرآن‌اندیشی بشنویم.
درآمدی برتحول جایگاه فرهنگی سیاسی اقتصادی زن پس از اسلام
سخنران بعدی نشست، دکتر فروغ پارسا سخنانش را درباره «درآمدی برتحول جایگاه فرهنگی سیاسی اقتصادی زن پس از اسلام» ارائه داد و گفت: اسلام و آموزه‌های قرآنی در 15 سده پیش از این تحول عمده‌ای در جایگاه زنان پدید آورد و امتیازات فرهنگی و حقوق اجتماعی و سیاسی و اقتصادی ویژه‌ای برای زنان قایل شد، اگرچه زنان مسلمان در ادوار مختلف، هرگز به‌طور کامل از این حقوق بهره نبردند. قرآن کریم در آیات مختلفی، با انگاره فرودست بودن جنس زن مقابله کرده و برعکس زن را مایه مهرورزی و آرامش خانواده معرفی کرده است. زن و مرد از نگاه قرآن در کرامت انسانی و آفرینش برابر هستند و در همه شئونات و معنویات، اوامر و نواهی الهی و ثواب و عقاب اخروی به‌یکسان مورد توجه قرار گرفته‌اند. بیش از آن در بهره‌مندی از دسترنج و فعالیت اقتصادی و نیز مشارکت در بسیاری از امور اجتماعی تفاوتی ندارند. نظریه‌پردازان حرکت‌های اجتماعی زنان مسلمان، تبعیض‌های جنسیتی نسبت به زنان را حاصل دیدگاه‌های مردسالارانه و تفسیر‌های نادرست از قرآن دانسته و برای استیفای حقوق برابر زنان، خوانش و تفسیر نوینی از قرآن کریم با روش‌های هرمنوتیکی را مورد استفاده قرار داده اند.
روابط قدرت و مالکیت در خانواده
در ادامه این نشست، دکتر هادی رهنما، در سخنرانی با موضوع «روابط قدرت و مالکیت در خانواده؛ نگاهی به فضای گفت‌وگو از حقوق زنان در قرآن کریم» سخن گفت. او در ابتدا به این نکته که در ذهن و زبان ما، سخن از «حقوق زن در جامعه» حاکم است و ناهشیار، همین مفصل‌بندی اندیشه و بیان را در کلام الهی جست‌وجو می‌کنیم، اشاره کرد و ادامه داد: گمان می‌کنیم در وحی محمدی (ص) نیز باید سخن از کلیت «جامعه» باشد و باید که به‌دنبال بیان‌های مرتبط با زن به‌مثابه «جزء مستقلِ نه-مرد» در «جامعه» باشیم. اما آن‌گاه که با هشیاری بر نگرش‌های عادت شده، به‌سراغ قرآن کریم ‌می‌رویم، سخن قرآن را دیگرگون می‌یابیم.
دکتر رهنما خاطرنشان کرد: در یادمان وحی محمدی (ص) سخن از زنان و مردان، به‌مثابه اجزاء مستقل و رقیب در جامعه نیست، بلکه سخن از همبستگی و تعامل زن و مرد و حقوق و مسئولیت‌هایشان در «موقعیت»‌های شکل‌گیری، دوام یا فروپاشی نهاد خانواده است. مسئله و جهت اساسی سخن خداوند تحقق قسط در روابط زن و شوهر برای تثبیت و دوام نهاد خانواده است؛ مطلوبی که از مسیر «تنظیم روابط قدرت و مالکیت» میان زن و شوهر دنبال شده است./پایان