تأکید بر پیوند میان تشکیل حلقه‌های مطالعاتی و افزایش اثرگذاری علوم انسانی در جامعه

چهل و هفتمین جلسه شورای پژوهشی پژوهشگاه 30 بهمن ماه 1402 در سالن اندیشه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. ادامه بررسی عملکرد و فعالیت‌های شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی؛ سخنرانی دکتر عبدالمجید مبلغی در زمینه «تبارشناسی زمینه‌های گسترش شرق‌شناسی در نحوه مواجهه ما با سنت خویش» و تنفیذ و تصویب برنامه‌های پژوهشی انفرادی (نوع الف و ب) پیشنهادی اعضای هیأت علمی پژوهشکده‌های مختلف پژوهشگاه از بخش‌های مختلف این جلسه شورا بود.

دکتر نجفی: شناسایی ظرفیت‌های موجود در پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی از وظایف مهم دفتر قطب‌ها، کرسی‌های علمی و نظریه‌پردازی است

در ابتدای جلسه دکتر موسی نجفی، رئیس پژوهشگاه، پس از درود و صلوات بر پیامبر خاتم صلّ ا... علیه و آله و سلّم و اهل بیت علیهم السلام، اعیاد شعبانیه به‌ویژه میلاد با سعادت حضرت حجت‌ ابن الحسن (عجّل ا... تعالی فرجه الشریف) را تبریک گفت. دکتر نجفی ضمن تبریک به اعضای جدید شورای پژوهشی، سرکار خانم دکتر طیبه محمدی‌کیا، سرپرست گروه مستقل مطالعات راهبردی سیاست و امنیت؛ و دکتر احمد شاکری، سرپرست گروه قطب‌ها، کرسی‌های علمی و نظریه‌پردازی، خطاب به دکتر شاکری، اهمیت برقراری ارتباط این واحد با پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی پژوهشگاه به منظور شناسایی ظرفیت‌های علمی در جهت فعال‌‌تر شدن و پویایی هرچه بیشتر برنامه‌ها و فعالیت‌های آن در زمینه کرسی‌های ترویجی و نقد و مناظره، به‌ویژه کرسی‌های نظریه‌پردازی را متذکر شد.

دکتر نجفی با اشاره به اهدای جایزه علمی سال از طرف رئیس جمهور محترم کشور به استاد فقید دکتر کریم مجتهدی در مراسم اختتامیه «چهل‌ویکمین جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران و سی‌ویکمین جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران» گفت: در این مراسم جایزه ویژه بخش شخصیت علمی به‌پاس بیش از ۶۰ سال تدریس، پژوهش و آموزش در زمینه فلسفه و غرب‌شناسی، به شادروان دکتر کریم مجتهدی تعلق گرفت و مایه افتخار پژوهشگاه بود که ایشان سال‌ها در پژوهشگاه به فعالیت‌های علمی و پژوهشی خود اشتغال داشتند. امیدواریم با تبدیل اتاق فعالیت ایشان به کتابخانه تخصصی فلسفه و قرار دادن مجموعه آثار ایشان، گامی کوچک در زنده نگاه داشتن و گرامیداشت یاد و خاطره ایشان برداریم.

رئیس پژوهشگاه با اشاره به فرایندهای مختلف قانونی صدور احکام مختلف در وزارت علوم، تحیقات و فناوری ازجمله احکام اعضای هیأت ممیزه یا بررسی پرونده‌های تبدیل وضعیت اعضای هیأت علمی و... گفت: بخشی از روندهای مرتبط با این موارد در پژوهشگاه صورت می‌گیرد که سیاست مدیریت پژوهشگاه تلاش در تسریع و تسهیل آنها بوده است. اما بخش دیگری از فرایندها طبیعتاً توسط مراکز و نهادهای بالادستی صورت می‌گیرد و در این قسمت لازم است اعضای هیأت علمی با رعایت مصالح و منافع خود و پژوهشگاه، ضمن طرح مباحث و دیدگاه‌های مختلف خود مبتنی بر رویکرد و بینش منطقی و علمی از انجام فعالیت‌ها و طرح مباحث ساختارشکنانه و ایجاد حساسیت و تضعیف جایگاه پژوهشگاه و خود پرهیز نمایند تا روندهای مرتبط با بررسی صلاحیت آنان، دچار وقفه نگردد.

دکتر فوزی: تشکیل حلقه‌های مطالعاتی و پژوهشی، می‌تواند منجر به افزایش اثرگذاری مباحث مرتبط با علوم انسانی در جامعه گردد

سپس دکتر یحیی فوزی، معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه، با اشاره به برگزاری همایش ملی‌ «روش‌های پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، رویکردهای نوپدید و چالش‌های پیش‌رو» و سطح علمی و فاخر آن گفت: در طول یک سال گذشته همایش‌های علمی بسیار خوبی همچون این همایش و همایش‌هایی نظیر «آموزش تفکرمحور، زمینه‌ساز تمدن نوین اسلامی» توسط پژوهشکده اخلاق و تربیت و دبیری علمی دکتر سید روح‌ا... شهابی؛ «مسأله تورم در ایران؛ ریشه‌ها، آثار و سیاست‌ها» توسط پژوهشکده اقتصاد و دبیری علمی دکتر لیلا سادات زعفرانچی؛ «فرهنگ، رسانه‌ و تحولات نسلی در ایران: روندها، چالش‌ها و راهکارها» توسط پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات و دبیری علمی دکتر سیده زهرا اجاق؛ و «تکنولوژی و فرهنگ: تاملات انتقادی با رویکردهای فلسفی ـ تاریخی» توسط پژوهشکده تاریخ و فلسفه علم و دبیری علمی دکتر علیرضا منجمی برگزار شده است که انعکاس مناسبی در فضای رسانه‌ای کشور داشته‌اند. در این همایش‌ها چهار مسأله مهم کشور مورد توجه قرار گرفتند و محتواهای ارزشمندی در زمینه‌های یاد شده شامل صدها ساعت سخنرانی، کتاب مجموعه مقالات و... برای بهره‌گیری مخاطبان و علاقه‌مندان در سطح کشور به صورت عام و برای مسئولان و سیاست‌گذاران حوزه‌های مختلف به صورت خاص تولید شد و امیدواریم زمینه‌های بررسی علمی مسائل مهم کشور در پژوهشگاه بیش از پیش تداوم داشته باشد.

در این زمینه با توجه به اهمیت و ضرورت ترویج و اشاعه دستاوردهای ارائه شده در همایش‌های مختلف، مقرر شد گزارش‌هایی توسط دبیران علمی هر همایش تدوین و منتشر گردد. همچنین با توجه به ضرورت رفع مسائل مختلف در فرایندهای اجرایی و برگزاری همایش‌ها، مقرر شد جلسه‌ای با حضور دبیران علمی و اجرایی همایش‌هایی که در سال‌های 1401 و 1402 برگزار شده‌اند با مسئولان معاونت پژوهشی و اداری پژوهشگاه تشکیل گردد تا راهکارهای مرتبط با تسهیل و تسریع روندهای برگزاری همایش‌ها مورد بررسی قرار گیرد.

معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه همچنین به آماده شدن و امکان ارسال درخواست پایه تشویقی در سامانه پژوهشی اعضای هیأت علمی پژوهشگاه (سیماپ) اشاره کرد و گفت: با توجه به تصویب آیین‌نامه پایه تشویقی و فرم‌های مرتبط با آن، اعضای هیأت علمی پژوهشگاه می‌توانند در صورتی که واجد شرایط باشند، نسبت به ارسال درخواست اقدام نمایند.

دکتر فوزی با اشاره به تدوین آیین‌نامۀ تشکیل حلقه‌های پژوهشی، بر برنامه‌ریزی صورت گرفته به منظور گسترش آنها در بستر برنامه‌های پژوهشی و علاوه بر آن، پیوند یافتن با برنامه‌های گروه قطب‌ها، کرسی‌های علمی و نظریه‌پردازی در جهت بالندگی و هم‌افزایی هرچه بیشتر فعالیت‌های این واحد تأکید کرد و گفت: امیدواریم پس از بررسی آیین‌نامه مذکور توسط اعضای شورا و دریافت نظرات و دیدگاه‌های آنان، مراحل تصویب آن تسریع شود. تشکیل این حلقه‌ها می‌تواند علاوه بر اینکه منجر به افزایش اثرگذاری مباحث مرتبط با علوم انسانی در جامعه گردد، به تقویت مرجعیت علمی پژوهشگاه نیز بینجامد.

با توجه به نظر اعضای شورا و به منظور تسریع در بررسی آیین‌نامه‌های تدوین‌شده ازجمله آیین‌نامه گرنت و آیین‌نامه تشکیل حلقه‌های پژوهشی، مقرر شد کمیته‌ای متشکل از دکتر یحیی فوزی، دکتر مهدی معین‌زاده، دکتر علیرضا ملایی توانی، دکتر مسعود رضایی، دکتر الهام ابراهیمی و دکتر علیرضا منجمی به منظور بررسی این آیین‌نامه‌ها تشکیل و سپس در شورا مطرح گردند.

تنفیذ و تصویب برنامه‌های پژوهشی پیشنهادی اعضای هیأت علمی پژوهشگاه

در این بخش از جلسه شورا دکتر مهدی معین‌زاده، مدیر پژوهشی پژوهشگاه، عناوین و مجریان برنامه‌های پژوهشی انفرادی (نوع الف و ب) پیشنهادی اعضای هیأت علمی از پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی مختلف پژوهشگاه ازجمله پژوهشکده دانشنامه‌نگاری؛ پژوهشکده زبان‌شناسی؛ پژوهشکده مطالعات فلسفی و تاریخ علم؛ پژوهشکده مطالعات سیاسی، روابط بین‌الملل و حقوق؛ و گروه پژوهشی مطالعات میان‌فرهنگی معاصر را قرائت و اعضای شورا با تصویب و تنفیذ برنامه‌های پژوهشی پیشنهاد شده موافقت کردند.

ادامه بحث علمی شرق‌شناسی و رویکردهای مختلف نسبت به آن

بخش بعدی جلسه شورا و در ادامه مباحث جلسه پیشین شورا در زمینه شرق‌شناسی، به سخنرانی دکتر عبدالمجید مبلغی با عنوان «تبارشناسی زمینه‌های گسترش شرق‌شناسی در نحوه مواجهه ما با سنت خویش» اختصاص داشت.

دکتر مبلغی: در بررسی سنت‌های دانشی، جایگزینی رویکرد پرسش‌گرانه و انتقادی به جای رویکرد احیای تراثی ضرورت دارد

دکتر مبلغی در تشریح چیرگی شرق‌شناسی بر علوم انسانی و وجود وجوه ایجابی و سلبی در ارتباط با آن گفت: وجوه ایجابی ناظر به توضیح انگاره‌های دانشی مؤثر در گسترش شرق‌شناسی بود که در جلسات قبل به آن اشاره کردم. وجوه سلبی ناظر به ناتوانی‌ها یا نارسایی‌های دانشی خویش است که فضا را برای گسترش شرق‌شناسی مساعده گردانده است و در بحث امروز خود به برخی وجوه سلبی مؤثر در شکل‌گیری شرق‌شناسی خواهم پرداخت.

وی با اشاره به اینکه توجه به این وجوه سلبی ما را به آسیب‌شناسی روش‌شناختی نحوه بازگشت به سنت دانشی خود هدایت می‌کند، به طرح دو پرسش پرداخت و ادامه داد: سوال نخست در این ارتباط این است که چرا پیامد رجوع ما به سنت‌های دانشی خود آن مقدار پویا، سازنده و توانمند نبوده است که راه را بر حضور انگاره‌های شرق‌شناختی ببندد؟ و سؤال دیگر این است که: چرا انگاره‌های شرق‌شناختی، در مقایسه با آنچه در پی توجه به سنت دانشی خود حاصل کرده‌ایم، واجد قابلیت‌های تحلیلی توجه‌برانگیزی، گرچه به شکلی غیرسودمند و معوج‌نما، بوده است و ذهن ما را به سمت و سوی خود ربوده است؟ در پاسخ به این دو پرسش باید چگونگی بازگشت خود به سنت‌های دانشی خویش را مورد بررسی قرار داده و به طور مشخص، جوانب روش‌شناختی این مسأله را ذیل نگاهی مقایسه‌ای با آنچه میان غربیان در چگونگی بازگشت به سنت‌های دانشی آنها رخ داده، به صورتی جدی‌تر بررسی کنیم.

دکتر مبلغی در پاسخ به پرسش نخست به مشکلی در نحوه مواجهه ما با سنت‌های دانشی خود اشاره کرد و گفت: مواجهه ما با سنت‌های دانشی‌مان عمدتاً از جنس «احیای تراث» است. احیای تراث، به فراخور توجه آن به میراث بودن امر درگذشته برای امروز و اکنون، بیش از و پیش از هر چیز دلمشغول حفظ پیکره و بازیابی کالبد سنت‌های دانشی است. رویکرد احیای تراثی، به ماهیت تحول یابنده زمان و مکان بی‌توجه است و هدف آن انتقال تمام و کمال سنت دانشی گذشته به زمینه و زمانه معاصر است. دامنه تلاش‌های ناشی از احیای تراث ناچیز و بسامد آن محدود است. این تلاش‌ها از تصحیح و انتشار مکرر آثار حاوی سنت‌های دانشی شروع می‌کند و تا پژوهش‌های محدود به شرح و گاه تطبیق آن بر مناسبات اینجایی و اکنونی تداوم می‌یابد. پیامد رویکرد احیای تراثی به سنت دانشی، زینت‌المجالسی شدن آثار و موزه‌ای گردیدن کارکردشان است؛ چنین بازگشتی به سنت دانشی، در واقع، ما را از توش و توان آن محروم ساخته است و زمینه‌ای مساعد و بستری مناسب را برای حضور انگاره‌های شرق‌شناسی ایجاد کرده است.

وی بر اهمیت جایگزینی رویکرد پرسش‌گرانه و انتقادی به سنت دانشی به جای رویکرد احیای تراثی تأکید کرد و گفت: رویکرد پرسش‌گرانه و انتقادی به سنت‌های دانشی به جای بدنه و پیکره به گوهر و جانمایه سنت دانشی نظر دارد و وجهه همت آن، در وهله نخست، گام برداشتن در مسیر دشوار تشخیص امکان‌های نهفته در سنت دانشی (و نه احیای نظم بیرونی و صورت‌بندی تاریخی) آن است. رویکرد پرسش‌گرانه و انتقادی به سنت دانشی به ما امکان می‌دهد تا سره کم‌حجم ولی پرتوان و فرازمانی و فرامکانی آن را از ناسره پرحجم ولی معطوف به زمان زایش و مکان پردازش آن جدا سازیم. پیامد چنین رویکردی به سنت دانشی، شکل‌گیری انگاره‌های تحلیلی سودمندی خواهد بود که به کار اینجا و اکنون ما می‌آیند و حائز ظرفیت‌های دانشی قابل تعمیم به زندگی امروز و استعداد روش‌شناختی مؤثر در فهم تحلیلی مناسبات امروزین است. این رویکرد پرسش‌گرانه و انتقادی به سنت دانشی در پی مواجهه‌ای با آن ممکن می‌شود که معطوف به طرح بی‌مجامله و سخت‌گیرانه پرسش‌های حیاتی و دشوار ناشی از جهان امروز در مواجهه با سنت است. چنین رویکردی در پی نقد مؤثر و دامنه‌دار سنت دانشی ممکن می‌گردد. درواقع نقد سنت دانشی و طرح پرسش‌های جدی ناشی از اقتضائات امروزین و اکنونی از آن، به اقتضای چنین کارکردی، به معنای پاسداشت واقعی و نه زینت‌المجالسی آن، خواهد بود.

دکتر مبلغی در پاسخ به پرسش دوم گفت: چنین بازگشتی را از عصر نوزایی بدین سو، غربیان در مواجهه با سنت دانشی خویش شکل داده‌اند و بر این اساس قادر بوده‌اند تا پشتوانه‌ای پراهمیت برای تحولات پس از نوزایی ایجاد کنند. نکته مهم و عبرت‌آموز از این رویکرد ویژه شکل گرفته نزد غربیان (برخلاف تقلید از ایشان در استقبال از انگاره‌هایی که پرورده‌اند)، نه تنها به شرق‌‌شناسی نمی‌انجامد، بلکه راه را بر آن می‌بندد.

سپس اعضای شورا به طرح دیدگاه‌ها و نظر خود در ارتباط با موضوع و مسائل مطرح شده در سخنرانی پرداختند. موانع موجود در برابر احضار یاد شده ازجمله محبوس بودن رشته‌ها در چارچوب خودشان و مرعوب غرب بودن ما؛ پیشینه تاریخی غربیان و امکان شکل‌گیری شرق‌شناسی و علوم انسانی براساس تاریخ غرب که در سنت اسلامی و ایران شاهد آن نبوده‌ایم و... از جمله محورهای مورد اشاره توسط اعضای شورا در این ارتباط بود.

ادامه بررسی برنامه‌های تفصیلی شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی

بخش پایانی جلسه شورا و در ادامه جلسه پیشین، به بررسی برنامه‌ها و فعالیت‌های شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی در دوره جدید اختصاص داشت. دکتر محمدحسن نیلی، دبیر شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی به ارائه توضیحاتی درباره برخی مسائل مطرح شده در جلسه گذشته از سوی اعضای شورا درخصوص ایده تأسیس شورا و جایگاه تحول علوم انسانی در آن؛ فرایندهای جلسات متن‌خوانی در شورای بررسی متون و انتخاب آثار مورد نقد؛ تمایز فعالیت‌های کنونی شورا با دوره‌های پیشین؛ وضعیت گروه‌های فعال شورا و برنامه‌ریزی صورت گرفته برای فعال شدن سایر گروه‌ها به‌ویژه گروه ادبیات؛ همکاری پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی پژوهشگاه با گروه‌های شورای بررسی متون و... پرداخت.

دبیر شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی پژوهشگاه اظهار امیدواری کرد با همکاری مسئولان پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی و اعضای هیأت علمی پژوهشگاه این شورا بتواند بیش از پیش در مسیر تحقق اهداف و مأموریت‌های خود گام بردارد.

سپس اعضای شورای پژوهشی به طرح دیدگاه‌ها و نظرات خود در ارتباط با مسائل مختلف مطرح شده در گزارش پرداختند. اهمیت جلوگیری از فعالیت‌های موازی به‌ویژه در زمینه برگزاری نشست‌ها و سخنرانی‌ها توسط پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی پژوهشگاه و گروه‌های شورا؛ ضرورت هماهنگی با دفتر همکاری‌های علمی و بین‌المللی پژوهشگاه در صورت حضور مهمانان خارج از کشور در برنامه‌های مختلف شورا اعم از حضوری یا مجازی؛ لزوم تعیین و تصریح مؤلفه‌های مورد نظر برای انتخاب کتب مورد نقد و... از محورهای مهم مورد بحث اعضای شورا بود.