تشریح اهمیت و نقش «ترجمه» در تمدن اسلامی

چهل‌و‌سومین جلسه شورای پژوهشی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 13 آذرماه 1402 با حضور اعضای شورا تشکیل شد. در این جلسه علاوه بر تنفیذ و تصویب برنامه‌های پژوهشی انفرادی (نوع الف و ب) پیشنهادی اعضای هیأت علمی پژوهشکده‌های مختلف پژوهشگاه و برخی دیگر از طرح‌های ترجمه‌ای و تألیفی پیشنهادی مرتبط با طرح کلان ملی «استعمارشناسی در ایران»؛ برنامه‌های در نظرگرفته شده برای هفته پژوهش در سال جاری توسط دکتر یحیی فوزی، معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه تشریح شد. در بخش دیگری از این جلسه دکتر سیدمصطفی شهرآئینی، رئیس پژوهشکده فلسفه، دربارۀ نقش ترجمه در تمدن اسلامی صحبت کرد.
در ابتدای جلسه دکتر موسی نجفی، رئیس پژوهشگاه، پس از درود و صلوات بر پیامبر خاتم صلّ ا... علیه و آله و سلّم و اهل بیت علیهم السلام، به دکتر علیرضا ملایی توانی، عضو جدید شورای پژوهشی خوشامد گفت و اظهار امیدواری کرد، با بهره‌گیری از دانش و تخصص‌های مختلف اعضای شورا، این شورا بتواند به‌شکلی عمیق‌تر و جدی‌تر به بررسی ابعاد مختلف مسائل علمی و پژوهشی پرداخته و با برنامه‌ریزی مناسب در جهت ارتقاء جایگاه پژوهشگاه و افزایش کیفیت پژوهش‌ها حرکت کند.
تشریح برنامه‌های پژوهشگاه در هفته پژوهش
دکتر یحیی فوزی، معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی با اشاره به برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته برای برگزاری هفته پژوهش سال جاری در پژوهشگاه از تاریخ 15 تا 22 آذرماه، گفت: با توجه به تصویب شعار هفته پژوهش پژوهشگاه باعنوان «علوم انسانی و تمدن‌سازی» گفت: غایت و هدف اصلی علوم انسانی فراهم‌آوردن زندگی بهتر برای مردم و رساندن آنها به خیر دنیوی و اخروی است که به معنایی می‌توان گفت، همان تمدّنی است که تحقق این هدف را برآورده می‌سازد. معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه با اشاره به برنامه‌ها و بخش‌های مختلف درنظر گرفته شده برای هفته پژوهش شامل: رونمایی از کتاب‌های منتشر شده استاد برجسته فرهنگ و فلسفه کشور دکتر رضا داوری اردکانی و برخی از آثار منتشر شده در زمینه کرسی‌های نظریه‌پردازی؛ رونمایی از وبگاه کتابخانه مینوی؛ ارائه گزارش از آثار مختلف پژوهشی به‌ویژه طرح ملی استعمارشناسی و... را از جمله برنامه‌های متنوعی برشمرد که در این هفته علاوه‌بر ارائه سخنرانی‌ها و نشست‌های مختلف پیشنهادی از سوی پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی پژوهشگاه برگزار می‌شود. دکتر فوزی تأکید کرد: برنامه اصلی هفته پژوهش روز دوشنبه 20 آذرماه برگزار خواهد شد و تجلیل از پژوهشگران در قالب پژوهشگران ممتاز؛ پژوهشگران پیشتاز؛ پژوهشگران برتر؛ پژوهشگران شایسته تقدیر؛ پژوهشگران فعال در عرصه پژوهش؛ پژوهشگران برگزیده دانشجویی و... انجام خواهد شد.
تشریح اهمیت و نقش ترجمه در تمدن اسلامی
سپس مطابق برنامه‌ریزی مقرر برای سخنرانی یکی از رئیسان پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشگاه در زمینه علمی در شورای پژوهشی؛ دکتر سیدمصطفی شهرآئینی، رئیس پژوهشکده فلسفه، درباره نقش ترجمه در تمدن اسلامی و اهمیت آن صحبت کرد.
دکتر شهرآئینی با اشاره به اینکه نخستین فضایی که ترجمه در آن مطرح شد، متون مقدس بوده است گفت: اگر بپذیریم دین یکی از کانون‌های اصلی شکل‌گیری یک فرهنگ است، وقتی اقوام و فرهنگ‌های مختلف با هم مواجه شده‌اند، اولین نیاز ترجمه متون مقدس‌شان برای آشنا ساختن سایر فرهنگ‌ها با یکدیگر بوده است. وی سپس به مقایسه ترجمه متن مقدس مسیحیان و مسلمانان و نقش ترجمه در آنها پرداخت و ادامه داد: متن مقدس در اروپا ابتدا به زبان عبری، بعد یونانی و بعد آرامی بوده و سپس به لاتینی ترجمه می‌شود. زبان لاتینی زبان علمی در قرون وسطی بوده که در دسترس مردم عادی نبود و مردم آن را متوجه نمی‌شدند. از این‌رو متن به‌واسطه خوانش کلیسای کاتولیک و کشیشان به مردم منتقل می‌شد. اولین ترجمه‌ها از متن مقدس در اروپا با لوتر به آلمانی در قرن 16 و 17 صورت می‌گیرد.
دکتر شهرآئینی با اشاره به در دستور کار قرار گرفتن ترجمه قرآن به زبان فارسی پس از ورود اسلام به ایران گفت: ترجمه قرآن به زبان فارسی از همان سده‌های آغازین صورت گرفته و ترجمه‌های درخشانی همچون ترجمه میبدی و ابوبکر عتیق نیشابوری به فارسی در اختیار مردم قرار می‌گیرد. بر این اساس برخلاف جامعه مسیحی که به متن مقدس به‌صورت مستقیم دسترسی و ارتباطی نداشتند، در ایران ترجمه‌‌های متعددی در قالب‌های مختلف در دسترس مردم بوده است. رشیدالدین فضل‌ا... همدانی به کسانی که در سراسر جهان اسلام در زمینه آثارش تألیفاتی داشته‌اند، جوایزی اهداء می‌کند و این حرکت علاوه بر آنکه نشانگر حرکت پایاپای ترجمه از عربی به فارسی و از فارسی به عربی بوده، به‌نوعی منجر به رسمیت بخشیدن به زبان فارسی نیز شده است.
رئیس پژوهشکده فلسفه عدم ارتباط میان مسیحیان با متن کتاب مقدس و وقایع روی داده در طول قرون وسطی در اروپا به‌واسطه سیطره کلیسا را یکی از دلایل نگرش‌های منفی به دین در غرب و شکل‌گیری علوم انسانی سکولار برشمرد و گفت: در غرب علوم الهی با محوریت آخرت شکل گرفتند و در مقابل علوم انسانی که غرب جدید را شکل دادند، سکولار هستند. در ایران به‌دلیل عدم فاصله و میانجی در ارتباط میان متن مقدس یعنی قرآن با مردم، چنین وضعیتی شکل نگرفت و به‌همین دلیل اگر امروز در پی نهادینه ساختن علوم انسانی اسلامی در کشور و ایجاد تمدن نوین اسلامی_ایرانی هستیم، یکی از راهکارهای نائل‌شدن به آن بازگشت به ترجمه متون کلاسیک عربی به زبان فارسی امروز است تا از این رهگذر بتوانیم پل و معبری برای تحقق این هدف بیابیم. امروزه در غرب شاهد ترجمه‌های مختلفی از آثار توماس آکوئینی هستیم که برای عموم مردم قابل فهم و در دسترس باشد، اما چنین ترجمه‌هایی از آثار و متون ابن‌سینا، فارابی و... در اختیار نداریم. «تمدن» نیاز به مواد اولیه‌ای دارد که از یک طرف از راه ترجمه متون نگاشته شده در سنت ما و از طرف دیگر از راه نگاه نقادانه به متون غربی فراهم می‌آید.
انتقاد از ارزش کافی قائل نشدن به کار ترجمه
دکتر شهرآئینی با انتقاد از تخصصی و کار درجه اول ندانستن ترجمه در کشور، از بها و ارزش کافی قائل‌نشدن برای ترجمه انتقاد کرد و تأکید کرد: در غرب ترجمه یک فعالیت تخصصی درجه یک محسوب می‌شود اما در ایران چنین نیست و ضرورت دارد نگاه به ترجمه در کشور تغییر کند و در دانشگاه‌ها و مراکز علمی به‌ویژه در پژوهشگاه به تربیت متخصصانی زبده همت گمارد.
سپس اعضای شورای پژوهشی به طرح دیدگاه‌ها و نظر خود درباره مباحث مطرح شده در زمینه ترجمه پرداختند. وضعیت و کیفیت آثار ترجمه شده در کشور؛ لزوم ترجمه آثار اصیل دانشمندان ایرانی در قرون گذشته به زبان فارسی امروز به‌منظور آشنایی جوانان و نوجوانان با اندیشه‌ها و افکار آنان؛ دیرپایی سنت ترجمه در ایران از عصر هخامنشی و ترجمه‌های صورت‌گرفته از اوستا؛ اهمیت توجه به تفاوت در سطح و سبک نگارش مترجمان برای انتقال مفاهیم؛ ضرورت نگرش خلاقانه در تألیف متون و... از مهم‌ترین محورهای مورد بحث و تبادل نظر اعضای شورا در این بخش بود.
تنفیذ و تصویب برنامه‌های پژوهشی پیشنهادی اعضای هیأت علمی پژوهشگاه
دکتر مهدی معین‌زاده، مدیر پژوهشی پژوهشگاه، عناوین و مجریان برنامه‌های پژوهشی انفرادی (نوع الف و ب) پیشنهادی اعضای هیأت علمی از پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی مختلف پژوهشگاه ازجمله پژوهشکده دانشنامه‌نگاری؛ پژوهشکده مطالعات اجتماعی و پژوهشکده تمدن اسلامی را قرائت و اعضای شورا با تصویب و تنفیذ برنامه‌های پژوهشی پیشنهاد شده موافقت کردند.
همچنین در این بخش از جلسه شورا، سه برنامه پژوهشی ترجمه‌ای و تألیفی پیشنهادی اعضای هیأت علمی پژوهشگاه مرتبط با طرح کلان ملی «استعمارشناسی در ایران» نیز به تصویب اعضای شورا رسید.
بررسی پیشنهادهای پژوهشکده فلسفه برای برگزاری همایش‌های «پرسش از فلسفه تطبیقی»، «مطالعات فلسفی دین» و همایش دیگری در زمینه‌های مرتبط با فلسفه اسلامی معاصر در سال آینده و گزارش دکتر مسعود رضایی، مدیر نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت پژوهشگاه از فرایند و وضعیت تدوین برنامه راهبردی پژوهشگاه از دیگر بخش‌های جلسه شورای پژوهشی بود./پایان