گزارش نشست ارزیابی انتقادی دین شک‌بنیاد جان شلنبرگ

ارزیابی انتقادی دین شک‌بنیاد جان شلنبرگ

(دین کاملا ناملتزم به باور: دین دگرگشتی جان شلنبرگ)

پیش از توصیف و ارزیابی رویکرد جان شلنبرگ، باید در باب چند مفهوم کلیدی، ایضاح مفهومی انجام دهیم. جان شلنبرگ(John Schellenberg)  به عنوان یکی از مدافعان دین ناملتزم به باور، در شرایط نابسندگی معرفتی و تردید معرفتی ناظر به صدق گزاره‌های دینی، از نوعی مخاطره ناملتزم به باور (Nondoxastic Venture) دفاع می‌کند. در این سخنرانی، نخست باید تلقی و فهم ما از دین ناملتزم به باور (Nondoxastic Religion) عیان شود. برای انجام این مهم، در وهله اول بر چیستی دین ملتزم به باور (Doxastic Religion) متمرکز خواهیم بود و سپس با روشن‌شدن این مفهوم، از ویژگی‌های دین ناملتزم به باور خواهیم گفت.خواهیم دید که چه تمایزهایی بین رویکرد ناملتزم به باور و رویکردهایی مانند منفردگراها(Isolationism)، ناشناختاری‌ها (Non-cognitivism)، داستان‌گراها (Fictionalism) و مدافعان مخاطره ملتزم به باور وجود دارد. در چیستی دین ناملتزم به باور شاهد خواهیم بود که چنین دین‌داری با ناباوری ناسازگار است و برای تامین لایه شناختی خود، دست‌کم نیازمند حداقلی از مولفه معرفتی ایجابی است.

مدافعان دین ناملتزم به باور برای تامین لایه شناختی چنین دینی، پیشنهادات مختلفی ارائه کرده‌اند که می‌توان این رویکردها را به سه دسته تقسیم کرد.

1)  رویکردهای خرده باور یا شبیه باور (Belief-like, Sub-Doxastic)

2 ) رویکردهای متمایز از باور(Non-doxastic ,Different from belief)

3) رویکردهای کاملا متمایز از باور ( Totally Different from Belief, Fully Non-Doxastic)

 در این بخش برای آشنایی با تنوع این رویکردها به دو تلقی رابرت آئودی (Robert Audi) و دنیل هاوارد اسنایدر(Daniel Howard-Snyder)  از دین ناملتزم به باور اشاره خواهد شد.

پس از آشنایی با رویکردهای مختلف ناملتزم به باور، متمرکز خواهیم بود بر سومین دسته از این رویکردها که با عنوان رویکرد کاملا متمایز از باور نامگذاری کردیم. جان شلنبرگ مدافع چنین رویکردی است و باور و ایمان را وفق‌ناپذیر (Incompatible) می‌داند. به عبارت دیگر با وجود باور(و همین‌طور ناباوری) امکان حصول ایمان نیست.

در این بخش به اختصار با تلقی شلنبرگ از دین، باور و ایمان آشنا می‌شویم و رویکرد ایمان گزاره‌ای (Propositional Faith) و عملی (Operational Faith) در اندیشه او را توصیف می‌کنیم. در کنار توصیف مدل مدنظر شلنبرگ، باید به توجیه این مدل هم توجه داشت، از این رو با تلقی شلنبرگ از توجیه آشنا می‌شویم. شلنبرگ واکنش ایمان شکاکانه(Skeptical Faith) را در مقابل واکنش باور، ناباوری و شکاکیت صرف (Purely Skeptical Religion)، واکنش موجه ناظر به گزاره‌های دینی می‌داند.

 در این بخش این فرصت هست تا به تلقی شلنبرگ از شکاکیت نگاهی بیندازیم. شلنبرگ صورت‌بندی‌های مختلف استدلالی در دفاع از شکاکیت دینی (Religious Skepticism) ارائه می‌دهد و ذیل دو مفهوم محدودیت‌ها (Limitation ) و نارشدیافتگی دینی (Religious Immaturity) از شکاکیت فعال مدنظر خود دفاع می‌کند. شلنبرگ دینی که در کنار شکاکیت فعال، برخوردار از ایمان گزاره‌ای است رابا عنوان دین شک‌بنیاد (Skeptical Religion) نام‌گذاری می‌کند.

 شلنبرگ در دین شک‌بنیاد علاوه بر توجه به رویکرد مناسب، به متعلق مناسب چنین دینی هم توجه می‌دهد و از متعلقی با عنوان غایت‌انگاری (Ultimism) به عنوان متعلق مناسب دین شک‌بنیاد یاد می‌کند. دین شک‌بنیاد، از ایمان گزاره‌ای به مثابه تلقی ایجابی (Positive Stance)و غایت‌انگاری به مثابه متعلق مناسب برخوردار است.

شایان ذکر است که شلنبرگ در صورت‌بندی دین شک‌بنیاد، به آینده فراخ پیش‌روی پژوهش دینی اشاره می‌کند ولی در ادامه مسیر خود به طور مشخص بر قابلیت‌های دگرگشتی(Evolutionary) انسان در فهم دینی اشاره می‌کند و از مطالبه دین دگرگشتی ناظر به وضعیت معرفتی و عملی انسان قرن بیست و یکمی یاد می‌کند. او دین شک‌بنیاد را مصداقی از چنین مطالبه‌ای می‌داند. شلنبرگ در ادامه مسیر با توجه به مفهوم نارشدیافتگی انسانی و قابلیت‌های دگرگشتی پیش رو از مولفه‌هایی می‌گوید که در هر مصداقی از دین دگرگشتی قابل مشاهده است.

در بخش پایانی سخنرانی، پس از معرفی رویکرد و متعلق پیشنهادی شلنبرگ زمان آن رسیده که این رویکرد را مورد ارزیابی انتقادی قرار دهیم. با بررسی آرای شلنبرگ می‌توان دید که شلنبرگ از پنج هدف در ارائه رویکرد و متعلق پیشنهادی خود یاد می‌کند. این اهداف را می‌توان با عناوین نجات(Salvation)، حقیقت‌یابی (Being contact to reality)، پایبندی به خرد(Being-true to reason )، مطالبه خرد(Demand of reason ) و تسهیل رشدیافتگی دینی انسان یاد کرد.

حال با توجه به این اهداف که می‌توان از آن‌ها با عنوان اهداف شلنبرگی یاد کرد از منظر معرفتی و عملی رویکرد و متعلق پیشنهادی شلنبرگ مورد بررسی قرار می‌گیرد. از بین این پنج هدف، شلنبرگ با ترسیم دین دگرگشتی، نجات را غایت دین نمی‌داند چون نجات برخاسته از تلقی کنونی از دین است که ناظر به دیدگاه شلنبرگ، فهمی نارشدیافته است. همچنین با توجه به استدلال‌های شکاکیت دینی، امکان صدق‌یابی با توجه با نارشدیافتگی ما نیست. حال باید بررسی کنیم که آیا رویکرد ایمان گزاره‌ای و متعلق غایت‌انگاری می‌تواند سه هدف پایبندی به خرد، مطالبه خرد و تسهیل رشدیافتگی انسان را برآورده سازد.

من در بخش پایانی این سخنرانی تلاش دارم که نشان دهم ایمان گزاره‌ای مدنظر شلنبرگ رویکردی است که پایبند به خرد نیست و همین‌طور متعلق پیشنهادی دین او با عنوان غایت‌گرایی نمی‌تواند هدف مطالبه خرد و تسهیل رشدیافتگی دینی را برآورده سازد. در پایان رویکرد و متعلقی پیشنهاد داده خواهد شد که بتواند اهداف شلنبرگی را برآورده سازد.